Ο λόγος στους… αντιεμβολιαστές

Ήταν λίγο μετά το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού. Εκείνο το καλοκαίρι του 2020 όταν άρχισε να διαδίδεται η πληροφορία ότι «έρχονται τα εμβόλια που θα μας σώσουν από τον φονικό ιό». Τότε άρχισε να αναδύεται, δειλά-δειλά, το αντιεμβολιαστικό κίνημα στην Κύπρο. Ενώ στο εξωτερικό έχουν γίνει σχετικές μελέτες εδώ και μερικά χρόνια, στην Κύπρο μέχρι πέρσι δεν είχε μελετηθεί το συγκεκριμένο ζήτημα.

Η διερεύνηση των λόγων του αντιεμβολιαστικού κινήματος της Covid-19 στην Κύπρο αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας, η οποία παρουσιάστηκε την περασμένη εβδομάδα στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Πρόκειται για έρευνα που χρηματοδοτήθηκε από το Hellenic Observatory του The London School of Economics and Political Science με τη στήριξη του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη.

Στον «Π» μίλησε η ερευνήτρια δρ Μαριλένα Παρασκευά (Senior EU Projects Manager/Researcher, Mediterranean Management Centre), η οποία εκπόνησε τη συγκεκριμένη έρευνα και ειδικεύεται στην Κοινωνιογλωσσολογία. Στόχοι της έρευνας ήταν ο εντοπισμός και η ανάλυση των κύριων θεμάτων που περιλαμβάνονταν στις ομιλίες οι οποίες εκφωνήθηκαν σε αντιεμβολιαστικές διαδηλώσεις, ο εντοπισμός των επιρροών/πηγών πάνω στις οποίες στηρίζονταν οι ομιλίες αυτές καθώς και ο εντοπισμός των γλωσσικών στρατηγικών που περιείχαν οι ομιλίες προκειμένου να πείσουν το κοινό για ορισμένες (αντι)εμβολιαστικές ιδέες και, στη συνέχεια, να διαμορφώσουν τις πεποιθήσεις και τις γνώσεις του κοινού.

Η δρ Παρασκευά εξήγησε ότι στο εξωτερικό υπάρχουν αρκετές έρευνες που επικεντρώνονται ιδιαίτερα στην αντιεμβολιαστική γλώσσα ή/και τους λόγους γύρω από τον κορωνοϊό εντοπίζοντας τις αντιεμβολιαστικές γλωσσικές τάσεις ή τάσεις των αντιεμβολιαστικών λόγων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όπως αναφέρει η δρ Παρασκευά, για τις ανάγκες της έρευνας συλλέχθηκαν δεδομένα από διαφορετικά περιβάλλοντα αντιεμβολιαστικών διαμαρτυριών κατά τη διάρκεια του Ιανουαρίου του 2022 και του Φεβρουαρίου του 2022. Αυτό περιλάμβανε συμμετοχή σε διάφορες αντιεμβολιαστικές διαδηλώσεις και βιντεοσκόπηση των ομιλιών που εκφωνήθηκαν κατά τη διάρκεια των εν λόγω διαδηλώσεων. Επίσης, η συλλογή δεδομένων έγινε και προς τα πίσω μέσα από την αναζήτηση και τον εντοπισμό παλαιότερων ομιλιών από διαμαρτυρίες κατά του εμβολιασμού διαθέσιμων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τη μορφή κοινόχρηστων βίντεο.

Κυβέρνηση και πολιτικοί

Σύμφωνα με τη δρα Παρασκευά, μέσα από τη μελέτη των ομιλιών φαίνεται ότι το κύριό τους θέμα ήταν η κυβέρνηση και οι πολιτικοί, καθώς εξαπολύονταν κατηγορίες εις βάρος κυβερνώντων και πολιτικών σχετικά με τις αποφάσεις που λαμβάνονταν την περίοδο εκείνη. Το δεύτερο πιο συχνό θέμα των ομιλιών ήταν τα εμβόλια. Στον λόγο των οπαδών του αντιεμβολιασμού παρατηρούνται τα στοιχεία της αμφισβήτησης της αποτελεσματικότητας και της αποδοτικότητας του εμβολίου, εναντίωση στον εμβολιασμό και η ιδέα ότι οι εμβολιασμένοι μεταδίδουν τον ιό. Υπενθυμίζεται ότι αρχικά ο εμβολιασμός είχε προωθηθεί με τρόπο που άφηνε να εννοηθεί ότι οι εμβολιασμένοι δεν μεταδίδουν τον ιό, γεγονός που εξηγεί πιθανότατα το γιατί στον λόγο των υποστηρικτών/τριών του αντιεμβολιασμού εμφανίστηκε το ακριβώς αντίθετο επιχείρημα. Στα δεδομένα έντονη ήταν, επίσης, η αναφορά στα μέτρα, και ειδικότερα η εναντίωσή τους σε αυτά, καθώς και σε εναλλακτικές εξηγήσεις τους.

Μια άλλη θεματική, η οποία δεν είχε την ίδια συχνότητα με τις προηγούμενες, κατά τη δρα Παρασκευά είχε να κάνει με τα παιδιά. Προστασία/αγώνας για τα παιδιά, αποδοκιμασία του εμβολιασμού των παιδιών, αποδοκιμασία των μέτρων όσον αφορά τα παιδιά και οι γονείς οι οποίοι βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση ήταν μερικές από τις πτυχές του θέματος των παιδιών. Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι υποστηρικτές του αντιεμβολιασμού ήταν απρόθυμοι στο να δεχθούν εμβολιασμό των παιδιών σε σύγκριση με τους ενήλικες.

Το γεγονός αυτό προκύπτει καθώς στο θέμα του εμβολιασμού μεγάλη πλειονότητα των περιπτώσεων εναντίωσης αφορούσε τον υποχρεωτικό εμβολιασμό, ενώ στο θέμα του εμβολιασμού των παιδιών οι αντιρρήσεις αφορούσαν τον εμβολιασμό καθ’ ολοκληρίαν. Ταυτόχρονα, οι κατηγορίες κατά της κυβέρνησης ήταν το πιο συχνό υποθέμα σε όλες τις ομιλίες, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι αντίπαλοι του εμβολιασμού θεωρούσαν τα κυβερνητικά όργανα υπεύθυνα για την κατάσταση στην οποία αντιδρούσαν και μπορεί να ειπωθεί ότι ενεργούσαν ως κόμματα της αντιπολίτευσης.

Οι επιρροές

Όσον αφορά τις επιρροές των οπαδών του αντιεμβολιασμού, όπως εξηγεί η δρ Παρασκευά, αυτές προέρχονταν από τη θρησκευτική, πολιτική, επιστημονική, ιστορική και κοινωνική σφαίρα/τομέα μέσω διαφόρων μορφών διακειμενικότητας. Ειδικότερα, η σφαίρα με τη μεγαλύτερη επιρροή στις ομιλίες μέσω διαφόρων μορφών διακειμενικότητας ήταν η πολιτική, και ακολούθησαν οι θρησκευτική, κοινωνική, επιστημονική και ιστορική. Αναφορικά με τις μορφές διακειμενικότητας που περιελάμβαναν οι ομιλίες, τα ευρήματα κατέδειξαν ότι οι ομιλητές/τριες έτειναν να χρησιμοποιούν αυτές που τους επέτρεπαν να επικαλούνται πηγές με λιγότερο προφανή τρόπο, γεγονός που τους έδινε την ευκαιρία να αξιοποιήσουν διάφορες σφαίρες απλώς και μόνο φέρνοντας μορφές σχετικές με συγκεκριμένους λόγους. Επομένως, η διακειμενικότητα αυτού του είδους διευκόλυνε την εμμεσότητα/πλάγια προσέγγιση σε σύγκριση με άλλες υπομορφές διακειμενικότητας.

Ως προς τις γλωσσικές στρατηγικές που περιείχαν οι ομιλίες, η μελέτη των ρημάτων που χρησιμοποιούνταν έδειξε ότι οι σημαντικότερες εξαιρέσεις από τις χρήσεις αυτές σχετίζονταν με την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα των εμβολίων, με τους/τις ομιλητές/τριες να αντλούν επιλεκτικά μόνο εκείνες τις πληροφορίες, τα αποσπάσματα και τις αναφορές που αποδείκνυαν το αντίθετο. Επιπλέον, μέσα από την έρευνα προκύπτει ότι, όταν οι ομιλητές αντιπροσώπευαν τον εαυτό τους, χρησιμοποιούσαν μόνο προσωπικές ή κτητικές αντωνυμίες και καθόλου αντίστοιχα ουσιαστικά, σε αντίθεση με τη χρήση τόσο ουσιαστικών όσο και αντωνυμιών όταν αντιπροσώπευαν άλλα άτομα, ομάδες ατόμων ή την κυβέρνηση. Αυτό, κατά τη δρα Παρασκευά, υποδηλώνει ότι οι υποστηρικτές/τριες του αντιεμβολιασμού επέλεγαν να μην αυτοπροσδιορίζονται με συγκεκριμένα ονόματα. Επίσης, οι ομιλίες περιελάμβαναν περιπτώσεις χρήσης του συλλογικού «εμείς» όταν οι υποστηρικτές/τριες του αντιεμβολιασμού αναφέρονταν στους εαυτούς τους, ενώ όταν αναφέρονταν στην κυβέρνηση ή τους κυβερνώντες σε γενικές γραμμές χρησιμοποιούσαν το «εσείς». Συνεπώς, οι υποστηρικτές/τριες του αντιεμβολιασμού ταυτίζονταν με την ομάδα «εμείς», η οποία διέφερε από την ομάδα «εσείς» -ή και αντιτίθετο σε αυτήν- και μπορεί να λεχθεί ότι τους παρείχε μια συλλογική ταυτότητα.

Η σημασία της έρευνας

Μιλώντας για τη σημασία της συγκεκριμένης έρευνας, η δρ Παρασκευά ανέφερε ότι αυτή έγκειται στο ότι η κριτική ανάλυση λόγου που υιοθετήθηκε φανέρωσε τις τοποθετημένες κοινωνικές πρακτικές των υποστηρικτών/τριών του αντιεμβολιασμού μέσω λεπτομερών και γλωσσ(ολογ)ικά τεκμηριωμένων αναλύσεων των μεμονωμένων ομιλιών. Παράλληλα, τα ευρήματα σχετικά με τα κύρια θέματα που περιλαμβάνονταν στις ομιλίες συνέβαλαν στην τεκμηρίωση της κατάστασης πραγμάτων σε σχέση με τις θεματικές και επιχειρηματολογικές τάσεις των υποστηρικτών/τριών του αντιεμβολιασμού, όπως φάνηκε από τις διαδηλώσεις στην Κύπρο.

Η τεκμηρίωση αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί συγκριτικά και με άλλους τομείς, π.χ. με τον λόγο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και με άλλα κράτη ή χώρες για τον εντοπισμό καθολικών χαρακτηριστικών. Επίσης, ο προσδιορισμός του εύρους των επιρροών των ομιλιών είναι ιδιαίτερα χρήσιμος, καθώς οι σχετικοί φορείς καθενός από αυτούς τους τομείς επιρροής, π.χ. πολιτικοί, ιερείς, θεολόγοι, παράγοντες κοινωνικής επιρροής (τραγουδιστές/τριες, ηθοποιοί κ.λπ.), επιστήμονες ή γιατροί και ιστορικοί, μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους υπεύθυνους φορείς χάραξης πολιτικής για να συμμετάσχουν σε εκστρατείες διαφώτισης του κοινού, και ιδιαίτερα των υποστηρικτών/τριών του αντιεμβολιασμού, σε σχέση με την ασφάλεια των εμβολίων, επηρεάζοντας έτσι την αλλαγή.

Τέλος, η ανάλυση της γραμματικής σύνθεσης των προτάσεων των ομιλιών ως προς τον τρόπο με τον οποίο αναπαρίσταντο οι διαδικασίες και οι κοινωνικοί δράστες παρείχε πληροφορίες για τις προοπτικές που προβάλλονταν (ή όχι) στις ομιλίες. Πρόκειται για σημαντικά ευρήματα, διότι αποκαλύπτουν τις κρυφές ιδεολογίες και τις σχέσεις εξουσίας των ομιλιών, οι οποίες είναι πολύτιμες για τους υπεύθυνους φορείς χάραξης πολιτικής, καθώς μπορούν να κατανοήσουν βαθιά τις υποκείμενες πεποιθήσεις και στάσεις των υποστηρικτών/τριών του αντιεμβολιασμού.