Λεζάντα κεντρικής φωτογραφίας: H βραβευμένη φωτογραφία του Don McCullin, ο οποίος αποθανάτισε την Τουρκοκύπρια Νεβτζιχάν Ολουσιούμ, η οποία έχασε τον σύζυγό της από ελληνοκυπριακά πυρά το 1964.
Η προσωπική απεσταλμένη του ΓΓ του ΟΗΕ για το Κυπριακό Μαρία Άνχελα Ολγκίν σε ανοιχτή επιστολή προς τους Κυπρίους ανέφερε ότι «τα μνημόσυνα και τα μνημεία δεν μας θυμίζουν στιγμές δόξας αλλά την αποτυχία των προσπαθειών για την επίτευξη μιας συμφωνίας στο νησί». Αποκαλύπτουν, όπως είπε, «μια Κύπρο παγωμένη στον χρόνο». Οι επετειακές εκδηλώσεις για τα 50 χρόνια εισβολής και κατοχής δεν είναι αυτό που αποκαλύπτουν; Το σκέφτηκε κανείς; Πάντως η κ. Ολγκίν μας είπε ότι «αυτό ακριβώς είναι που έχουμε την ευκαιρία να αλλάξουμε τώρα». Θέλουμε όντως να αλλάξουμε την υπάρχουσα κατάσταση; Και αν η απάντηση είναι ναι, τότε ποιος είναι ο τρόπος να ξεφύγουμε από το status quo;
Η κ. Ολγκίν δεν έμεινε ώς εδώ αλλά προχώρησε τις σκέψεις της παρακάτω. «Σημαντικές γνώσεις», είπε, «στη νευροεπιστήμη έχουν διευρύνει την κατανόησή μου για κάποιες συμπεριφορές στην Κύπρο. Υποδηλώνουν ότι ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα συγχωνεύοντας πεποιθήσεις του παρελθόντος με νέες εμπειρίες. Αυτές οι πεποιθήσεις, που διαμορφώνονται, κληρονομούνται και ενισχύονται κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, είναι βαθιά ριζωμένες στον εγκέφαλο, ο οποίος χάνει την ικανότητα αφομοίωσης νέων πληροφοριών. Όταν ένα οδυνηρό παρελθόν διδάσκεται επανειλημμένα, καθίσταται αδύνατο για τους ανθρώπους να είναι ανοιχτοί στην αλλαγή και να πιστεύουν σε μια ελπιδοφόρα εναλλακτική λύση για ένα κοινό και καλύτερο μέλλον». Ποιο είναι το λάθος που κάνουμε και κλείνουμε την πόρτα στη μελλοντική αλλαγή, εγκλωβίζοντας το νησί στο παρελθόν;
50 χρόνια
Φέτος συμπληρώνονται 50 χρόνια από την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Η ε/κ πλευρά διοργανώνει σε όλα τα επίπεδα διάφορες επετειακές εκδηλώσεις, γράφονται άρθρα στον Τύπο και εκφωνούνται συναισθηματικά φορτισμένες ομιλίες σε μνημόσυνα. Ακούγονται και θα ακουστούν μεγάλα λόγια, γεμάτα πόνο και θλίψη. Το δράμα της ε/κ κοινότητας θα βρίσκεται στο επίκεντρο όλων των αναλύσεων. Με αυτά τα υλικά χτίζει κάθε φορά η ε/κ πλευρά τη συλλογική μνήμη των επόμενων γενεών και συντηρεί το κυρίαρχο αφήγημα. Ένα μονόπλευρο αφήγημα που δεν λαμβάνει υπόψη τον πόνο και το δράμα της τ/κ πλευράς.
Τα 50 χρόνια εισβολής και κατοχής είναι ένα ιστορικό πλαίσιο που αφήνει εκτός της συλλογικής μνήμης και συνείδησης τα δεινά των Τουρκοκυπρίων τις δεκαετίες του ‘50 και του ‘60. Το ίδιο συμβαίνει και στην άλλη πλευρά, η οποία αγνοεί επιδεικτικά τον πόνο που προκάλεσε στους Ελληνοκυπρίους η τουρκική εισβολή.
Και οι δύο κοινότητες είναι εγκλωβισμένες σε μια υποκειμενική προσέγγιση της Ιστορίας. Η κάθε μια βλέπει μόνο τον δικό της πόνο και θεωρεί ότι έχει όλο το δίκαιο με το μέρος της. Αυτό είναι και το αδιέξοδο στο οποίο οδηγούνται όλες οι προσπάθειες επίλυσης του κυπριακού προβλήματος.
Οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι ψάχνουν τη δικαίωση, όχι τον ιστορικό συμβιβασμό. Έτσι μπερδεύουν το ευκταίο με το εφικτό και δεν δείχνουν την παραμικρή διάθεση να ακούσουν και να κατανοήσουν τις ανησυχίες της άλλης πλευράς. Ως εκ τούτου, δεν μπορούν να καταλάβουν γιατί σε κάθε πρόταση λύσης γίνεται προσπάθεια συγκερασμού των θέσεων που εκφράζουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων οι δύο πλευρές. Ακόμη περιμένουν το σχέδιο λύσης που θα ικανοποιεί μόνο τις δικές τους θέσεις και προσδοκίες.
Η ανδρεία του Ακιντζί
Υπήρξαν φορές που ηγέτες της μιας ή της άλλης πλευράς επιχείρησαν να εντάξουν στο ιστορικό τους αφήγημα την αλήθεια του άλλου. Μια τέτοια στιγμή υπήρξε το 2015, οπότε ο τότε Τ/Κ ηγέτης Μουσταφά Ακιντζί, σε μήνυμά του για την επέτειο της τουρκικής εισβολής, ανέφερε με θάρρος ότι: «Παρά τα όσα πέρασαν οι Τουρκοκύπριοι το 1950 και το 1960, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το 1974 έγινε πόλεμος με κύρια θύματα τους Ελληνοκυπρίους».
Ήταν πραγματικά μια θαρραλέα πράξη που έτυχε αναγνώρισης από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Νίκο Αναστασιάδη, ο οποίος εξέφρασε ιδιαίτερη ικανοποίηση για τα όσα είπε ο Μουσταφά Ακιντζί. «Η αναφορά του κ. Ακκιντζί», είχε δηλώσει ο κ. Αναστασιάδης, «ότι τα κύρια δεινά τα υπέστησαν το 1974 οι Ελληνοκύπριοι είναι μια αναφορά, αν θέλετε, που δείχνει ανδρεία». Όταν το λέει ο Ακιντζί είναι ανδρεία και όταν πει κάποιος Ελληνοκύπριος κάτι θετικό για τους Τουρκοκύπριους είναι προδοσία;
Ο τέως ηγέτης των Τουρκοκυπρίων επανέλαβε τα ίδια λόγια και το 2018, λέγοντας πως και οι δύο κοινότητες έζησαν τον πόνο στο παρελθόν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, «αυτό δεν πρέπει να το κρύψουμε». Σίγουρα ο κ. Ακιντζί θα δέχθηκε τις σφοδρές επιθέσεις των φανατικών εθνικιστών της τ/κ κοινότητας. Ωστόσο κέρδισε τη συμπάθεια των Ελληνοκυπρίων, δημιουργώντας την εικόνα του αξιόπιστου συνομιλητή και ένα κλίμα εμπιστοσύνης. Στοιχεία σημαντικά για την ευόδωση μιας προσπάθειας επίλυσης του Κυπριακού. Όμως δεν υπήρξε συνέχεια σε αυτή την τολμηρή προσέγγιση της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας, ούτε κάποια ανταπόδοση από ε/κ πλευράς.
Το θάρρος του Χριστόφια
Βέβαια προηγήθηκε ιστορικά μια εξίσου θαρραλέα προσπάθεια ανοίγματος προς την άλλη πλευρά από τον Δημήτρη Χριστόφια, πριν ακόμη αναλάβει την Προεδρία της Κυπριακής Δημοκρατίας, ο οποίος τόλμησε να πει στους Ελληνοκύπριους ότι «εκάμαμεν τζ’ εμείς πολλά». Ήταν μια πολύ τολμηρή τοποθέτηση που προκάλεσε αντιδράσεις. Όμως, το τίμημα της αλήθειας αποδείχθηκε ότι δεν ήταν τόσο μεγάλο ώστε να τελειώσει η πολιτική του καριέρα. Αντιθέτως, τα επόμενα χρόνια ο Δημήτρης Χριστόφιας εξελέγη Πρόεδρος της Δημοκρατίας παρά τον χλευασμό διαφόρων αντιδραστικών και απορριπτικών κύκλων, οι οποίοι ειρωνεύονταν μια δήλωση που απαιτεί πραγματικό θάρρος.
Ένωση
Πολλές φορές δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε τις πραγματικότητες και πρέπει να μας το επισημάνει κάποιος τρίτος. Πόσες φορές μας έχουν συνεφέρει τα λόγια των άλλων; Όλοι μας το έχουμε βιώσει σε προσωπικό επίπεδο. Υπάρχουν όμως άτομα τα οποία πρέπει να έρθουν αντιμέτωπα με την καταστροφή για να ξυπνήσουν από την πραγματικότητα. Άτομα τα οποία εκνευρίζονται όταν τους λες την αλήθεια. Δεν είναι τυχαίο που η επιστολή της κ. Ολγκίν προκάλεσε αντιδράσεις.
Το γινάτι ίσχυε και στην περίπτωση του αιτήματος για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Πάρα πολλοί Ελληνοκύπριοι παρέμειναν αδιάλλακτοι μέχρι που ήρθε η καταστροφή του 1974. Έπρεπε να καταστραφούμε για να συνειδητοποιήσουν ότι ήταν ένα ανέφικτο και ολέθριο σύνθημα. Ο λόγος είναι ότι η πεποίθηση της ένωσης διαμορφώθηκε πολλά χρόνια πριν και κληρονομήθηκε στους επόμενους και στους μεθεπόμενους. Το σύνθημα της ένωσης διδασκόταν στα σχολεία από την παιδική ηλικία, με αποτέλεσμα να ριζώσει βαθιά στον εγκέφαλο των Ελληνοκυπρίων, ο οποίος έχασε την ικανότητα αφομοίωσης νέων πληροφοριών. Έτσι για να το εξηγήσουμε με τα λόγια της κ. Ολγκίν. Ο εγκέφαλος των αδιάλλακτων ενωτικών δεν μπορούσε να λάβει υπόψη τις νέες πραγματικότητες που έφερε η ανεξαρτησία της Κύπρου.
Διχοτόμηση
Ο κίνδυνος της καταστροφής δεν εξαλείφθηκε αλλά επανήλθε με τη μορφή της διχοτόμησης της Κύπρου και της τουρκοποίησης του βορρά σε περίπτωση που οι δύο κοινότητες δεν καταλήξουν σε συμφωνία στο Κυπριακό. Αυτός είναι ένας κίνδυνος που τον έχουν επισημάνει κάποιοι διορατικοί ανάμεσά μας. Φαίνεται όμως ότι πολλοί Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι δεν έχουν μάθει τίποτα από την Ιστορία και τείνουν να επαναλάβουν τα ίδια λάθη. Σπρώχνουν και πάλι τα πράγματα προς την καταστροφή διότι διδάχτηκαν από την παιδική ηλικία να σκέφτονται μονόπλευρα.
Εθνικό το αληθές
«Το έθνος πρέπει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές», είχε γράψει ο Διονύσιος Σολωμός. Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς ήθελε να πει ο εθνικός μας ποιητής και αν είναι άθελά του που έθεσε την αλήθεια πάνω από το έθνος. Ωστόσο, διατύπωσε μια πρόταση της οποίας τη σημασία επιμένουμε να αγνοούμε, όπως αγνοούμε και κάποιες ιστορικές αλήθειες που δεν βολεύουν το αφήγημά μας.
Η αναστροφή μιας πορείας προς την καταστροφή προϋποθέτει ανεπτυγμένη κριτική σκέψη. Εάν όντως εννοούμε αυτά που λέμε για την ανάγκη επανένωσης του νησιού, τότε θα πρέπει να πούμε τις μεγάλες αλήθειες τώρα που πέρασαν τα χρόνια. Αυτό το βάρος πέφτει στους ηγέτες και τις πολιτικές ηγεσίες των δύο κοινοτήτων. Πρώτοι αυτοί πρέπει να αναγνωρίσουν δημόσια τον πόνο της άλλης πλευράς και να επισημάνουν τις ιστορικές αλήθειες. Όχι να σβήσουν ολόκληρες γραμμές από τα βιβλία της Ιστορίας, αλλά να εντάξουν στο αφήγημά τους την ιστορία ολόκληρης της Κύπρου. Υπάρχει μεγαλύτερο Μέτρο Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης από αυτό;
Μια τέτοια ενέργεια θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μονομερώς από την ε/κ πλευρά στα πλαίσια των επετειακών εκδηλώσεων για τα 50 χρόνια της τουρκικής εισβολής και κατοχής. Εάν δηλαδή ο πραγματικός στόχος των εκδηλώσεων είναι η απαλλαγή από την κατοχή. Όλοι μας γνωρίζουμε ότι η απαλλαγή από την κατοχή προϋποθέτει την ανάκτηση της εμπιστοσύνης των Τουρκοκυπρίων. Μόνο έτσι θα νιώσουν ασφάλεια και είναι οι πρώτοι που θα ανασηκώσουν τις πλάτες του Πενταδάκτυλου.
