Είναι ο νέος Πρόεδρος ένας χαρισματικός ηγέτης;

Του Νίκου Περιστιάνη*

Τέλειωσαν οι εκλογές και έχουμε νέο Πρόεδρο. Παραμένει όμως το ερώτημα πώς κατάφερε κάποιος ανεξάρτητος υποψήφιος να κερδίσει τη μάχη των εκλογών. Έχουν όντως τα πολιτικά κόμματα χάσει το εκτόπισμά τους; Θα έχουμε πλέον ένα διαφορετικό μέλλον, όπου ανεξάρτητα πρόσωπα με ιδιαίτερα χαρίσματα θα μπορούν να εκτοπίσουν τους κομματικούς υποψήφιους;

Πώς κατάφερε να νικήσει ένας ανεξάρτητος;

Όσο και αν τονίζουμε πως τα πολιτικά κόμματα χάνουν τη δύναμή τους, παραμένει εξαιρετικά δύσκολο να αναδειχθεί στην προεδρία της Δημοκρατίας κάποιος εντελώς ανεξάρτητος υποψήφιος. Αυτό φαίνεται από τα πολύ χαμηλά ποσοστά που εξασφάλισαν οι υποψήφιοι που δεν είχαν τη στήριξη κάποιου κόμματος, παρόλο που μερικοί από αυτούς εξέφραζαν θέσεις με πολύ μεγαλύτερη απήχηση από τους ψήφους που πήραν (π.χ. Κολοκασίδης για ενιαίο κράτος). Τότε, πώς εξηγείται η ανάδειξη του Ν. Χριστοδουλίδη ως Προέδρου;

Εκ πρώτης όψεως, ο νέος Πρόεδρος φαίνεται πως κατάφερε να επιβληθεί ανεξάρτητα από τα κόμματα, αφού η δημοτικότητά του ήταν στα ύψη πριν τον στηρίξει οποιοδήποτε κόμμα. Δεν πρέπει όμως να ξεχνούμε πως ο Νίκος Χριστοδουλίδης ήταν μέλος του ΔΗΣΥ και υπηρέτησε στα δύο κυβερνητικά σχήματα Αναστασιάδη, οπότε ο χώρος αυτός τον θεωρούσε «δικό» του, και από αυτόν πήρε τους περισσότερους ψήφους. Και μπορεί να είχε τη συμπάθεια πολλών ψηφοφόρων του Κέντρου πριν τον στηρίξουν επίσημα τα αντίστοιχα κόμματα, αλλά δεν γνωρίζουμε πόσους από αυτούς θα συγκρατούσε αν δεν είχε την επίσημη στήριξη των κομμάτων αυτών. Με διάφορους τρόπους, λοιπόν, η συμβολή των κομμάτων ήταν σημαντική.

Ανεξάρτητα από τα κόμματα, η επικράτηση του Ν. Χριστοδουλίδη σχετίζεται και με το σημαντικό πλεονέκτημα που του έδωσε η αξιοποίηση των κρατικών αξιωμάτων τα οποία υπηρέτησε. Το γεγονός ότι σαν κυβερνητικός εκπρόσωπος για μια τετραετία (2014-2018) είχε την ευκαιρία να εκφράζει την πολιτική του κράτους και του Προέδρου, του έδωσε την ευκαιρία να έχει τα φώτα της δημοσιότητας στραμμένα πάνω του, να βρίσκεται σε συνεχή επικοινωνία με τους πολίτες, να δημιουργήσει σχέσεις με σημαντικά άτομα και ομάδες συμφερόντων - και να κερδίσει πολλές συμπάθειες.

Βέβαια, η θέση του κυβερνητικού εκπροσώπου δεν επιτρέπει στον κάτοχο της να προβάλλει δικές του απόψεις, αφού πρέπει να εκφράζει τις πολιτικές επιλογές άλλων. Γι αυτό και με τη δεύτερη θητεία Αναστασιάδη είχε πιέσει να αναλάβει το Υπουργείο Εξωτερικών, το πιο ισχυρό υπουργείο της Δημοκρατίας, με συνεχή προβολή λόγω της σημασίας του Κυπριακού, πράγμα που εμπέδωσε τη δημοφιλία του στην Κύπρο, αλλά και του εξασφάλισε διεθνή προβολή και την ευκαιρία καλλιέργειας σχέσεων με διεθνείς φορείς και ηγέτες.

Είναι φανερό πως ο Ν. Χριστοδουλίδης άρχισε την προεκλογική του εκστρατεία προ δεκαετίας, όταν διαπίστωσε τα μεγάλα πλεονεκτήματα που του έδινε η θέση του ως κυβερνητικού εκπροσώπου, με τις συμπάθειες και τα δίκτυα διασυνδέσεων που μπορούσε να δημιουργήσει μέσω της θέσης αυτής. Την προσπάθεια αυτή συνέχισε ακόμη πιο έντονα απο τη θέση του υπουργού Εξωτερικών. Η ευκαιρία μιας αθόρυβης, μακρόχρονης εκστρατείας ήταν πολύ σημαντική, γιατί η εμπέδωση μιας καλής δημόσιας εικόνας και καλών σχέσεων με πρόσωπα και εκπροσώπους θεσμών χρειάζεται χρόνο. Μια έντονη επικοινωνιακή ή διαφημιστική εκστρατεία μικρής διάρκειας (όπως έγινε με τους περισσότερους από τους υπόλοιπους υποψηφίους) δεν έχει το ίδιο αποτέλεσμα.

Τα χαρίσματα του νέου Προέδρου

Τα πιο πάνω σχόλια δεν μειώνουν την αξία του ίδιου του νέου Προέδρου. Γιατί υπήρξαν και άλλοι κυβερνητικοί εκπρόσωποι και υπουργοί Εξωτερικών που δεν τα κατάφεραν να αναδειχθούν στο ύπατο αξίωμα. Τι άλλο βοήθησε τον συγκεκριμένο υποψήφιο; Ίσως το πρώτο υποβοηθητικό στοιχείο να ήταν οι συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες: η μεγάλη απογοήτευση των πολιτών με τα πολιτικά κόμματα, με τις πιέσεις στην οικονομία και τους μισθούς, τα απίστευτα φαινόμενα διαφθοράς, το αδιέξοδο στο Κυπριακό και οι εμφανείς του επιπτώσεις (π.χ. βήματα εποικισμού των Βαρωσίων), κ.λπ. Αυτή η απογοήτευση οδηγεί, είτε σε αισθήματα απαξίωσης και απόσυρσης από τον δημόσιο βίο (βλ. αποχή), είτε στην αναζήτηση κάποιου νέου προσώπου που να φαίνεται «καθαρό», δυναμικό και υπεράνω των τεκταινομένων.

Εξίσου σημαντικός παράγοντας ήταν βέβαια και τα χαρίσματα του συγκεκριμένου προσώπου. Ο διάσημος κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ είχε τονίσει τη σημασία του «χαρίσματος» ως σημαντικού υπόβαθρου για την κατάκτηση και διατήρηση της εξουσίας. Οι φορείς της «παραδοσιακής» εξουσίας στηρίζονται στη συνέχεια μιας παράδοσης (π.χ. ο Μακάριος ήταν συνεχιστής της εθναρχικής παράδοσης, που ήθελε τον Αρχιεπίσκοπο ηγέτη της κοινότητας). Οι φορείς της «νόμιμης» ή «γραφειοκρατικής» εξουσίας αντλούν τη δύναμή τους από την κατοχή μιας θέσης που στηρίζεται σε νόμιμες ρυθμίσεις στις σύγχρονες ορθολογικές κοινωνίες (π.χ. ο πρόεδρος ενός κόμματος). Αυτές τις εξουσίες μπορεί να τις ανατρέψει, όταν οι συνθήκες το επιβάλλουν και το επιτρέπουν, ένας χαρισματικός ηγέτης. Ο οποίος στηρίζεται στο προσωπικό «χάρισμα» που διαθέτει - στη δύναμη του λόγου ή του πνεύματός του, στις ηγετικές του ικανότητες, στον ηρωισμό του, στην ικανότητα να παίρνει δύσκολες αποφάσεις, κ.ο.κ. Στη βάση αυτή, ο χαρισματικός ηγέτης κερδίζει την εμπιστοσύνη μιας κοινωνίας και συνεπώς τη μάχη της εξουσίας.

Δύο καλά, πρόσφατα παραδείγματα αποτελούν οι περιπτώσεις του Ομπάμα στην Αμερική και του Μακρόν στη Γαλλία. Ο τελευταίος αναδείχθηκε με γρήγορους ρυθμούς σε Πρόεδρο της Γαλλίας, ανεξάρτητα από τα παραδοσιακά πολιτικά σχήματα - για αυτό και έχουν ήδη γίνει συγκρίσεις της περίπτωσής του με την αυτή του δικού μας Χριστοδουλίδη. Πόσο, όμως, ευσταθεί αυτή η σύγκριση;

Ο Μακρόν ξεκίνησε ως στέλεχος τράπεζας και μετά από κάποιες επιτυχημένες κινήσεις του έγινε σύντομα εταίρος. Με περαιτέρω επιτυχίες του, ως σύμβουλος επενδύσεων της τράπεζας, έγινε και ο ίδιος εκατομμυριούχος. Τότε έκανε τα πρώτα βήματα του στον δημόσιο βίο και το 2012 έγινε σύμβουλος του Προέδρου Ολάντ, ενώ το 2014 υπουργός Οικονομικών. Δύο χρόνια αργότερα παραιτήθηκε από υπουργός για να οργανώσει νέο πολιτικό κόμμα, με στόχο τη διεκδίκηση της γαλλικής προεδρίας στις εκλογές του 2017. Έκανε αυτό το παράτολμο βήμα επειδή είχε ήδη καταστεί ιδιαίτερα δημοφιλής λόγω διαφόρων πρωτοβουλιών και επιτυχιών του ως υπουργός (π.χ. νομοσχέδια που έδωσαν μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη των επιχειρήσεων και της οικονομίας της Γαλλίας γενικότερα). Είχε έτσι κερδίσει την εμπιστοσύνη της επιχειρηματικής τάξης, αλλά και την προσοχή των ΜΜΕ, που τον κυνηγούσαν και του έδιναν συνεχή κάλυψη για τις επιτυχίες και τις φρέσκες του ιδέες.

Από τον Ν. Χριστοδουλίδη λείπουν οι ανάλογες προηγούμενες επιτυχίες στον ιδιωτικό και τον δημόσιο τομέα. Είχε βέβαια μια επιτυχημένη σταδιοδρομία στον δημόσιο τομέα, όχι όμως για κάποια σημαντική του δημόσια πρωτοβουλία ή πρόταση - π.χ. στο Κυπριακό. Σε μεγάλο βαθμό η δημοφιλία του οφείλεται στη θετική δημόσια του εικόνα που δημιουργήθηκε κυρίως λόγω των χαρισμάτων της καλής επικοινωνίας, της ηρεμίας, ευγένειας και πραότητας, καθώς και της ετοιμότητάς του να ακούει τους άλλους και να αναζητάει συμβιβαστικές διευθετήσεις. Είναι χαρακτηριστικό πως πριν την έναρξη της εκστρατείας του, δεν είχε ποτέ προτείνει κάτι σημαντικό. Όμως, στη συνέχεια κατάφερε να συνθέσει αρκετά πειστικά τις ιδέες που συζητούσε με τους διάφορους υποστηρικτές του και που τις παρουσίαζε στο κοινό.

Εξίσου σημαντικό είναι πως κατάφερε να καλλιεργήσει την εικόνα ενός ατόμου που δεν αναζητούσε το προσωπικό όφελος και δεν συμμετείχε σε ύποπτες συναλλαγές.

Αυτά τα χαρακτηριστικά του επέτρεψαν να διατηρήσει τη συμπάθεια του κοινού, παρά τις στενές του σχέσεις με έναν Πρόεδρο που δημιούργησε πολλά ερωτηματικά για την ακεραιότητά του, καθώς και τη συμμετοχή του σε ένα Υπουργικό Συμβούλιο στο οποίο καταλογίστηκαν διάφορα για την ανοχή, αν όχι τη συμμετοχή, στελεχών του σε θέματα διαφθοράς.

Ο Ν. Χριστοδουλίδης είχε επίσης συνεχή και θετική κάλυψη από τα ΜΜΕ. Φαίνεται, όμως, πως σε μεγάλο βαθμό αυτή οφειλόταν περισσότερο στις φιλικές σχέσεις που κατάφερε να δημιουργήσει με αριθμό δημοσιογράφων, παρά στις σημαντικές ιδέες ή προτάσεις που κατέθετε - όπως στην περίπτωση του Μακρόν. Μάλιστα, ο Μακάριος Δρουσιώτης θεωρεί πως συχνά οι σχέσεις αυτές κτίζονταν πάνω στην επιλεκτική ενημέρωση ή/ και τις διαρροές σημαντικών πληροφοριών σε διάφορους δημοσιογράφους.

«Χαρισματικός ηγέτης» και προσωπικά χαρίσματα

Συμπερασματικά, ο Ν. Χριστοδουλίδης φαίνεται οπωσδήποτε να έχει διάφορα σημαντικά «χαρίσματα». Άλλο όμως αυτό και άλλο το κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί σαν ένας «χαρισματικός ηγέτης», με την έννοια της ιδιαίτερης δύναμης λόγου ή πνεύματος, αλλά και των ιδιαίτερων ηγετικών του ικανοτήτων. Αυτό, βέβαια, θα φανεί στη συνέχεια, με τις ευκαιρίες που θα έχει να αναδείξει δικές του ιδέες και να πάρει δύσκολες αποφάσεις για να λυθούν τα πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο τόπος.

Άλλωστε, το «χάρισμα» ενός ηγέτη θεμελιώνεται στη δημιουργία σταθερών σχέσεων εμπιστοσύνης με μια κοινωνία. Με αυτή την έννοια, οι σχέσεις χαρισματικού ηγέτη - κοινωνίας αποτελούν ένα «ασταθές ισοζύγιο», αφού αν η σχέση εμπιστοσύνης διαρραγεί ή διαλυθεί, τότε η κοινωνία απορρίπτει τον ηγέτη που προηγουμένως ανάδειξε ή και λάτρεψε. Ας ευχηθούμε στον νέο Πρόεδρο τα καλύτερα.

*PhD, κοινωνιολόγου, προέδρου Ιδρύματος Universitas