«Γονέας 1» και «Γονέας 2». Δύο όροι που συζητήθηκαν αρκετά την εβδομάδα που μας πέρασε, με αφορμή τη διενέργεια για πρώτη φορά ηλεκτρονικών αιτήσεων για εγγραφή των μαθητών στην πρώτη τάξη του δημοτικού. Η αναφορά σε «Γονέα 1», «Γονέα 2», σε εσωτερικό έγγραφο των σχολείων, έφερε ποικίλες αντιδράσεις, με κάποιους να μιλούν για πειραματισμούς και επιβολή ορολογιών και τάσεων, οι οποίες υποβιβάζουν τον ρόλο της παραδοσιακής οικογένειας. Μετά τις αντιδράσεις, το Υπουργείο Παιδείας απέσυρε το εν λόγω έγγραφο. Ωστόσο, αξίζει να αναφέρουμε ότι οι δύο αυτοί όροι υιοθετούνται τα τελευταία χρόνια από αριθμό κρατών, κυρίως ευρωπαϊκών.
Σε μια προσπάθεια καλύτερης κατανόησης του τι είναι ο όρος «Γονέας 1» και «Γονέας 2» και κατά πόσο αποτελεί ή όχι απειλή στα θεμέλια της παραδοσιακής μορφής της οικογένειας, ο «Π», επικοινώνησε με τη δρα Αλίνα Τρυφωνίδου, επίκουρη καθηγήτρια Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και Οικογενειακού Δικαίου στο Τμήμα Νομικής του Πανεπιστημίου Κύπρου.
Τι είναι ο «Γονέας 1» και ο «Γονέας 2»;
Σε ορισμένες χώρες, ο όρος αυτός χρησιμοποιείται σε νομικά ή διοικητικά έγγραφα για να περιγράψει τους γονείς ενός παιδιού με ουδέτερο τρόπο ως προς το φύλο. Οι όροι αυτοί αντικαθιστούν τις παραδοσιακές έννοιες της «μητέρας» και του «πατέρα», ώστε να καλύπτονται διαφορετικές οικογενειακές μορφές, όπως οικογένειες με δύο μητέρες, δύο πατέρες ή μη δυαδικούς (non-binary) γονείς, που συχνά αναφέρονται ως «οικογένειες ουράνιο τόξο».
Τι ισχύει σε άλλες χώρες;
Σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, δύο άτομα του ίδιου φύλου μπορούν να αναγνωριστούν νομικά ως οι κοινοί γονείς ενός παιδιού. Σύμφωνα με την τελευταία έκδοση του ILGA-Europe Rainbow Map 2024, από τις 49 ευρωπαϊκές χώρες που εξετάστηκαν, 23 (οι περισσότερες στη Δυτική Ευρώπη) επιτρέπουν την κοινή νομική γονεϊκότητα για ζευγάρια του ίδιου φύλου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ελλάδα, με την οποία η Κύπρος μοιράζεται στενούς ιστορικούς, πολιτισμικούς και νομικούς δεσμούς, και η οποία επομένως συχνά λειτουργεί ως πρότυπο στη διαμόρφωση νομοθεσιών στον τομέα του κυπριακού οικογενειακού δικαίου, το 2024 προχώρησε σε μία σημαντική νομοθετική μεταρρύθμιση σχετικά με τα δικαιώματα των «οικογενειών ουράνιο τόξο». Συγκεκριμένα, θέσπισε νομοθεσία που όχι μόνο επιτρέπει τον γάμο μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου αλλά και δίνει τη δυνατότητα σε δύο άτομα του ίδιου φύλου να αναγνωριστούν νομικά ως οι γονείς ενός παιδιού μέσω υιοθεσίας.
Στην Κύπρο;
Η Κύπρος, ως χώρα, δεν επιτρέπει ούτε τον γάμο ατόμων του ίδιου φύλου ούτε την αναγνώριση της κοινής νομικής γονεϊκότητας για ζευγάρια του ίδιου φύλου. Η μη αναγνώριση των «οικογενειών ουράνιο τόξο» στην Κύπρο αγνοεί μια κοινωνική πραγματικότητα και ταυτόχρονα δεν επιτυγχάνει οποιοδήποτε σκοπό, αφού οι οικογένειες αυτές δεν παύουν να υπάρχουν επειδή δεν αναγνωρίζονται νομικά. Η ύπαρξή τους είναι δεδομένη, και η μη αναγνώρισή τους δεν αποτρέπει τη δημιουργία τους. Αντίθετα, η έλλειψη νομικού πλαισίου δημιουργεί πρακτικά, διοικητικά και νομικά προβλήματα που επηρεάζουν αρνητικά τόσο τις οικογένειες αυτές, όσο και τα παιδιά τους, ενώ συχνά παραβιάζουν βασικά ανθρώπινα δικαιώματα.
Υπάρχει κάποια ευρωπαϊκή νομοθεσία που να κατοχυρώνει- αναγνωρίζει ότι δύο άτομα του ίδιου φύλου μπορούν να είναι κοινοί γονείς ενός παιδιού;
Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) δεν έχει αρμοδιότητα στον τομέα του ουσιαστικού οικογενειακού δικαίου και επομένως δεν μπορεί να υποχρεώσει τα κράτη μέλη της να θεσπίσουν νομοθεσία που να επιτρέπει σε δύο άτομα του ίδιου φύλου να αναγνωριστούν νομικά ως οι κοινοί γονείς ενός παιδιού. Ωστόσο, η νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) έχει καταστήσει σαφές ότι ένα πιστοποιητικό γεννήσεως που εκδίδεται από κράτος μέλος και αναφέρει δύο γονείς του ίδιου φύλου πρέπει να αναγνωρίζεται από όλα τα άλλα κράτη μέλη για σκοπούς που σχετίζονται με την ελεύθερη κυκλοφορία των πολιτών της Ένωσης. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), από την πλευρά του, έχει αποφανθεί ότι τα κράτη αποφασίζουν ποιος μπορεί να αναγνωρίζεται ως γονέας καθώς και κατά πόσο δύο άτομα του ίδιου φύλου μπορούν να αναγνωριστούν νομικά ως οι κοινοί γονείς ενός παιδιού. Ωστόσο, οποιαδήποτε νομοθεσία στον τομέα αυτό δεν πρέπει να εισάγει διακρίσεις βασισμένες σε απαγορευμένους λόγους, όπως ο σεξουαλικός προσανατολισμός.
Το νομικό πλαίσιο της Κύπρου επιτρέπει κάτι τέτοιο;
Στην Κύπρο, το νομικό πλαίσιο φαίνεται να έχει σχεδιαστεί ώστε να αποκλείει τα ομόφυλα ζευγάρια από την κοινή νομική γονεϊκότητα. Ο περί Πολιτικής Συμβίωσης Νόμος του 2015 δεν επιτρέπει την υιοθεσία τόσο από ετερόφυλα όσο και από ομόφυλα ζευγάρια που έχουν συνάψει πολιτική συμβίωση, σε μια προσπάθεια να αποτραπούν καταγγελίες για διακρίσεις εις βάρος των ομόφυλων ζευγαριών. Ωστόσο, τα ετερόφυλα ζευγάρια διατηρούν την επιλογή του γάμου, η οποία τους δίνει τη δυνατότητα υιοθεσίας, μια επιλογή που δεν είναι διαθέσιμη για τα ομόφυλα ζευγάρια. Ένα πιο ξεκάθαρο παράδειγμα της ανισότητας μεταξύ ετερόφυλων και ομόφυλων ζευγαριών που έχουν συνάψει πολιτική συμβίωση, είναι το άρθρο 20 του ίδιου νόμου, το οποίο αναγνωρίζει τεκμήριο πατρότητας για τον άνδρα-σύμβιο μιας γυναίκας που συλλαμβάνει μέσω τεχνητής γονιμοποίησης με σπέρμα δότη κατά τη διάρκεια της πολιτικής συμβίωσης, αλλά δεν παρέχει αντίστοιχο τεκμήριο για τις γυναίκες-συμβίους. Επιπλέον, ο νόμος για την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή του 2015 επιτρέπει τη χρήση παρένθετης κυοφορίας μόνο σε παντρεμένα (και επομένως ετερόφυλα) ζευγάρια ή σε μονήρεις γυναίκες, αποκλείοντας έτσι εντελώς τα ομόφυλα ζευγάρια.
Η Κύπρος καλείται να ευθυγραμμιστεί με τις σύγχρονες κοινωνικές πραγματικότητες, αναγνωρίζοντας τη διαφορετικότητα στις οικογενειακές δομές. Η μη αναγνώριση «οικογενειών ουράνιο τόξο» δεν εξαλείφει την ύπαρξή τους, αλλά εντείνει τα νομικά και κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Η έννομη προστασία όλων των οικογενειών, ανεξαρτήτως της σύνθεσής τους, δεν είναι απλώς ζήτημα ισότητας, αλλά και υποχρέωση που απορρέει από τις αρχές του κράτους δικαίου και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
«Αυτό είναι κανιβαλισμός»
Αξίζει να αναφέρουμε ότι η δρ Τρυφωνίδου δεν ήταν το μόνο άτομο που ασχολείται με τέτοιου είδους θέματα στο οποίο απευθυνθήκαμε προκειμένου να εξασφαλίσουμε δηλώσεις για το θέμα. Άλλοι τέσσερις ακαδημαϊκοί απέρριψαν την πρόσκληση του «Π». «Μα θέλετε να αρχίσουν να μας βρίζουν όλους μαζί» είπε ο ένας. «Ξεχάστε το. Δεν χαλώ την ψυχική μου ηρεμία και υγεία για να ασχοληθώ με ανθρώπους που δεν θέλουν να ακούσουν μια άλλη από τη δική τους άποψη» είπε ο άλλος. Αίσθηση προκαλεί η αναφορά ακαδημαϊκού ότι όταν στο παρελθόν εξέφρασε δημόσια την άποψή του, για το συγκεκριμένο αλλά και άλλα παρεμφερή θέμα γύρω από τα δικαιώματα ατόμων που ανήκουν στην LGTQ κοινότητα, δέχθηκε όπως είπε απειλές τόσο για τον ίδιο όσο και για την οικογένειά του. «Να με βρίζουν εμένα γιατί διαφωνούν μ’ αυτά που λέω, τα οποία δεν αποτελούν άποψη αλλά είναι επιστημονικά τεκμηριωμένα, δεν το κατανοώ αλλά ώς έναν βαθμό μπορώ να το διαχειριστώ. Όχι όμως να βρίζουν και να απειλούν την οικογένειά μου, ανώνυμοι αλλά και επώνυμοι λογαριασμοί στα social media. Αυτό δεν είναι ελευθερία του λόγου, αλλά κανιβαλισμός, ο οποίος μας αναγκάζει να σιωπούμε». «Να μιλήσεις για γονέα 1/2, σε κατατάσσουν αυτόματα στην κατηγορία 'ομοφιλόφιλος', που δεν έχει παιδιά και αν έχεις παιδιά τότε θα στέλνουν μηνύματα και σε αυτά να σε βρίζουν και να τους μιλάνε με τα χειρότερα λόγια για εσένα. Αυτή δυστυχώς είναι η κοινωνία στην οποία ζούμε» είπε άλλος.
