Η έντυπη δημοσιογραφία, ο έντυπος Τύπος ήταν και παραμένει η ναυαρχίδα όλων των ειδών του δημοσιογραφικού λόγου. Αυτή είναι η ακλόνητη πεποίθηση όλων των ανθρώπων των ΜΜΕ παρά τη φθίνουσα πορεία όλων των αριθμών και όλων των στατιστικών δεδομένων. Ο Τύπος έχει συγκριτικά πλεονεκτήματα έναντι όλων των άλλων. Τα οποία όμως δεν αξιοποιεί με επάρκεια για υποκειμενικούς αλλά και για αντικειμενικούς λόγους. Αυτή είναι επίσης μια συγκλίνουσα άποψη όσων βιώνουν επαγγελματικά το όλο ζήτημα και όσων ασχολούνται επιστημονικά μαζί του. Η γενική εκτίμηση είναι ότι ο Τύπος θα επανέλθει στον ρόλο που του αξίζει και του αναλογεί μέσα στο δημοκρατικό γίγνεσθαι αλλά και μέσα στις ζυμώσεις που συντελούνται στην κοινωνία. Σε αυτό επίσης φαίνεται ότι συγκλίνουν οι συνομιλητές μας, ο εμπειρογνώμονας σε θέματα ΜΜΕ και εκλογών Χριστόφορος Χριστοφόρου, ο πρόεδρος της Ένωσης Συντακτών Γιώργος Φράγκος και ο διευθυντής του Πολίτη Διονύσης Διονυσίου.
Η εφημερίδα κοστίζει. Και κοστίζει σε χαρτί, σε εκτυπωτικά, σε μεταφορικά. Και σήμερα, στην εποχή της ψηφιοποίησης και της τεχνητής νοημοσύνης, οι καλοπροαίρετοι διερωτώνται και οι κακοπροαίρετοι το υποστηρίζουν πως η εφημερίδα παραδίδεται αμαχητί στο γρήγορο, το φρέσκο, το πάντα διαθέσιμο διαδίκτυο ή στη ζωντάνια της τηλεόρασης. Τα πράγματα, όμως, δεν είναι μονόπλευρα. Και απάντηση δίνουν το ίδιο το διαδίκτυο και η ίδια η τηλεόραση, και γιατί όχι και το ραδιόφωνο ακόμα, των οποίων η ενημέρωση, τις πλείστες φορές, εξαρτάται από τις εφημερίδες, τα πρωτοσέλιδα και τα μεγάλα ρεπορτάζ τους.
Μέτρα άμυνας
Για το θέμα αυτό, ο εμπειρογνώμονας ΜΜΕ και εκλογών Χριστόφορος Χριστοφόρου δηλώνει στον «Π» πως η θέση και ο ρόλος των εφημερίδων σήμερα και η εξέταση του μέλλοντος του Τύπου γενικά είναι σύνθετα θέματα, με πολλές πτυχές, που δεν μπορούν να εξεταστούν με τη φιλοδοξία να δοθούν απαντήσεις στα ερωτήματα που μας απασχολούν. Μπορούμε να εξετάσουμε ορισμένα θέματα που απλώς θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την εξέλιξη, σημειώνει, και ως ένα τέτοιο ζήτημα θέτει το κλασικό, όπως το παρουσιάζουν πολλοί Τύπος vs νέες τεχνολογίες. «Απέναντι στον ανταγωνισμό των νέων τεχνολογιών και των νέων μέσων ενημέρωσης, ο Τύπος υιοθέτησε μέτρα άμυνας, τα οποία στην ουσία αποτελούν αποδυνάμωση της ανταγωνιστικής ικανότητάς του. Θα μπορούσε να αναδείξει τα ιδιαίτερα πλεονεκτήματά του απέναντι στα άλλα Μέσα, όπως είναι η ανάλυση και η ουσιαστική συζήτηση θεμάτων. Αντί αυτού, τα υποβάθμισε και προσπαθεί να παίξει με βάση τους όρους και τα χαρακτηριστικά των άλλων Μέσων. Για παράδειγμα, με το ταμπλόιντ προβάλλει την επιδερμική πλευρά της πληροφόρησης, στοιχείο της τηλεόρασης ή ακόμα του διαδικτύου, στα οποία συνήθως ο επισκέπτης μένει μερικά δευτερόλεπτα πετώντας με βιασύνη σε άλλες σελίδες».
Οι πρώτοι που πρέπει να αναγνωρίσουν πως ο ρόλος των εφημερίδων στο μέλλον θα αλλάξει άρδην, ήδη άλλαξε, είναι οι εκδότες. Και συνακόλουθα οι συντάκτες της εφημερίδας. Οι εφημερίδες όλο και λιγότερο πρέπει να καλύπτουν την επικαιρότητα και να μεταφέρουν στις εκδόσεις τους αυριανά νέα ενώ θα έπρεπε όλο και περισσότερο να αναλύουν. Και να γίνουν πηγές πληροφόρησης για τους ήδη ενημερωμένους από άλλα μέσα αναγνώστες τους. Η διερεύνηση ενός θέματος, της κλιματικής αλλαγής για παράδειγμα, από το περιβάλλον έως τους κλιματικούς πρόσφυγες, με όλα τα δεδομένα και πτυχές του θέματος, μπορεί να αποτελέσει και εργαλείο για τον μαθητή, τον φοιτητή, τον αυριανό επιστήμονα. Η σοβαρότητα και η εγκυρότητα της εφημερίδας και όχι η αντιγραφή και η πρόχειρη προσέγγιση θα αποτελέσουν και τα πειστήρια για να διαβαστεί αυτή η ανάλυση στην εφημερίδα. Και σαν αυτό, είναι πολλά τα θέματα που χρήζουν ανάλυσης και ποιοτικής παρουσίασης και η εφημερίδα του μέλλοντος θα πρέπει να το κάνει.
Αναπροσαρμογή δομών και μορφών
Κι αν οι εφημερίδες εξαφανιστούν, τι θα τις αντικαταστήσει; Ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ -Γάλλος πολιτικός στοχαστής και ιστορικός- πριν από περίπου 150 χρόνια σημείωνε: «Αν δεν υπήρχαν οι εφημερίδες δεν θα υπήρχε η κοινωνική αλληλόδραση. Οι εφημερίδες φέρνουν τον κόσμο μαζί και είναι απαραίτητες για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής». Όταν ο Τοκβίλ έγραφε αυτές τις γραμμές δεν υπήρχαν ούτε τηλεόραση ούτε ηλεκτρονικοί υπολογιστές ούτε βεβαίως ενημερωτικές ιστοσελίδες. Μπορούμε όμως να ισχυριστούμε ότι ο Τύπος στις μέρες μας δεν αποτελεί σημαντικό μέσο της βασικής ενημέρωσης, άρα θεμελιώδη κοινωνικό παράγοντα, και ότι έχει ξεπεραστεί τελικά; Κάτι τέτοιο δεν είναι μόνο απόλυτο, αλλά ίσως και ανακριβές. Πράγματι, από την εποχή της εμφάνισής του ο Τύπος επιβίωσε μόνο χάρη στη συνεχή προσπάθεια αναπροσαρμογής των δομών και των μορφών του στις τεχνολογικές προόδους και στη διακύμανση των τάσεων και των αναγκών του αναγνωστικού κοινού. .
Πολυεργαλεία
Ο εμπειρογνώμονας Χριστόφορος Χριστοφόρου θέτει κι άλλο ένα ζήτημα: «Με την επιβάρυνση των δημοσιογράφων με πολλά καθήκοντα, σε Τύπο, ραδιόφωνο, διαδίκτυο, αφαιρεί τον συντάκτη και παράγει τον διεκπεραιωτή πληροφοριών, που απλώς αναπαράγει. Μαζί με αυτά κυριαρχούν εμφανής μεροληψία ή ανταγωνισμός με κέντρα εξουσίας ή ακόμα υποταγή σε αυτά. Η απώλεια εμπιστοσύνης του αναγνώστη επιδεινώνεται με εμφανή υποταγή σε επιχειρηματικές εξαρτήσεις».
Ο αναγνώστης αλλάζει
«Πώς αντιμετωπίζονται οι προκλήσεις; Δεν υπάρχει ούτε έτοιμη ούτε εύκολη απάντηση ή συνταγή. Όμως, το πρώτο μέτρο είναι η διατήρηση των αναχωμάτων για να ακυρωθούν όσα αναφέρω πιο πάνω και σιγά-σιγά να κερδηθεί πίσω η εμπιστοσύνη του κοινού. Δεν αποτελούν τη λύση, η οποία απαιτεί απαντήσεις στις δύσκολες συγκυρίες και με άνισα μέσα. Οι εξελίξεις είναι συνεχείς και γρήγορες, δεν προλαβαίνει ο Τύπος να αναπτύξει στρατηγική ή ακόμα πλάνο με απαντήσεις. Ο αναγνώστης αλλάζει, ζυμώνεται ένας νέος άνθρωπος της εικονικής πραγματικότητας, της ποικιλίας αναγκών και απαιτήσεων, της πρόσβασης σε πλημμυρίδα μέσων και κατακλυσμό πληροφοριών, της «απαίτησης» για δωρεάν πρόσβαση. Αυτός ο αναγνώστης είναι πλέον ξένος προς το Μέσο. Το ερώτημα παραμένει: Πώς να τον προσεγγίσει η εφημερίδα, να αντιληφθεί τις ανάγκες και τις απαιτήσεις του;», σημειώνει ο Χρ. Χριστοφόρου. Και καταλήγει πως είναι υπερβολή χωρίς νόημα οποιοσδήποτε ισχυρισμός πως υπάρχει πλάνο ικανό να σώσει τον Τύπο. «Υπάρχει ανάγκη σοβαρών μελετών, μεγάλης προσπάθειας, δοκιμής καινοτομιών, χωρίς όμως εγγύηση επιτυχίας. Με μέτρα για ανάκτηση της εμπιστοσύνης του κοινού μπορούν να τεθούν θεμέλια, τα οποία όμως απαιτούν μέτρα και ενέργειες για την οικοδομή πάνω στα θεμέλια».
Τεχνητή νοημοσύνη: Ο ελέφαντας στο δωμάτιο;
Ανάμεσα σε όλα τα άλλα που απειλούν σήμερα τον έντυπο Τύπο διεθνώς είναι και η ολοένα αναπτυσσόμενη τεχνητή νοημοσύνη. Τι είναι η τεχνητή νοημοσύνη; Η ικανότητα μιας μηχανής να αναπαράγει τις γνωστικές λειτουργίες ενός ανθρώπου, όπως είναι η μάθηση, ο σχεδιασμός και η δημιουργικότητα, και οι τεχνολογίες της έκαναν την εμφάνισή τους εδώ και περισσότερα από 50 χρόνια. Η εξέλιξη, ωστόσο, των ηλεκτρονικών υπολογιστών, η διάθεση αναρίθμητων δεδομένων και νέων αλγόριθμων επέτρεψαν την ταχύτατη ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, η οποία αποτελεί προτεραιότητα της ΕΕ, διαβάζουμε σε σχετικό δελτίο Τύπου.
Πώς επηρεάζει τη δημοσιογραφία και τον έντυπο Τύπο, ιδιαίτερα; Σημαντικές περικοπές προσωπικού στις εφημερίδες των «Die Welt» και «Bild» αποφάσισε ο μεγαλύτερος εκδοτικός οίκος της Γερμανίας Axel Springer, σύμφωνα με επιστολή του διευθύνοντος συμβούλου Ματίας Ντέπφνερ πριν από πέντε μήνες, ο οποίος προειδοποιούσε ταυτόχρονα για την αντικατάσταση των δημοσιογράφων από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. «Οι δημοσιογράφοι κινδυνεύουν να καταστούν ξεπερασμένοι από την τεχνητή νοημοσύνη, η οποία έχει τη δυνατότητα να κάνει την ανεξάρτητη δημοσιογραφία καλύτερη από ποτέ», ανέφερε στην επιστολή του προς τους εργαζόμενους των εφημερίδων «Die Welt» και «Bild».
Η Google, εξάλλου, διερευνά τη χρήση εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης για τη συγγραφή ειδήσεων και βρίσκεται σε συζητήσεις με ειδησεογραφικούς οργανισμούς, έγινε γνωστό, χωρίς να κατονομάζονται οι εκδότες, αλλά οι «New York Times» ανέφεραν ότι έχουν επαφές με την Google, όπως και η «Washington Post», ιδιοκτήτρια της «Wall Street Journal News Corp».
Αυτά τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούσαν να βοηθήσουν τους δημοσιογράφους στους τίτλους ή στην υιοθέτηση διαφορετικών στυλ γραφής, με τρόπο που «να ενισχύονται το έργο και η παραγωγικότητά τους», σύμφωνα με τον εκπρόσωπο της Google. Αν και στα «πρώτα στάδια διερεύνησης ιδεών», μήπως όλα αυτά δεν αποτελούν άλλη μία προσπάθεια ενίσχυσης των κερδών των μεγάλων ειδησεογραφικών οργανισμών και συρρίκνωσης της ελευθερίας του Τύπου; «Αυτά τα εργαλεία δεν προορίζονται και δεν μπορούν να αντικαταστήσουν τον ουσιαστικό ρόλο που έχουν οι δημοσιογράφοι στο ρεπορτάζ, τη δημιουργία και τον έλεγχο των γεγονότων στα άρθρα τους», λέει εκπρόσωπος της Google, ενώ το συνδικάτο εργαζομένων Ver.di στη Γερμανία επέκρινε τα σχέδια του Ομίλου Axel Springer, επισημαίνοντας ότι γίνονται «χωρίς οικονομική αναγκαιότητα και με σκοπό μόνο την προσδοκία κέρδους».
Το Associated Press, πάντως, δήλωσε ότι θα διερευνήσει τη χρήση της δημιουργικής τεχνητής νοημοσύνης στον τομέα των ειδήσεων, εξέλιξη η οποία αναπόφευκτα μπορεί να δημιουργήσει προηγούμενο.
Ορισμένα πρακτορεία χρησιμοποιούν ήδη τεχνητή νοημοσύνη για το περιεχόμενό τους, αλλά οι ειδησεογραφικές εκδόσεις έχουν αργήσει να υιοθετήσουν την τεχνολογία λόγω ανησυχιών σχετικά με την παραγωγή ανακριβών πληροφοριών, καθώς και τις προκλήσεις στη διαφοροποίηση του περιεχομένου που παράγεται από ανθρώπους και προγράμματα υπολογιστών.
Διονύσης Διονυσίου - Διευθυντής «Πολίτη»: Έχουν μέλλον οι εφημερίδες;
«Αν εξαρτιόταν από μένα να αποφασίσω αν θα έπρεπε να έχουμε μια κυβέρνηση χωρίς εφημερίδες ή εφημερίδες χωρίς κυβέρνηση, δεν θα δίσταζα ούτε στιγμή να προτιμήσω το δεύτερο», ανέφερε ο Τόμας Τζέφερσον το 1787 σε επιστολή του προς τον Έντουαρντ Κάρινγκτον.
Εν έτει 2023, βέβαια, συμβαίνουν δύο τινά. Είναι δύσκολο να βρεις πολιτικούς οι οποίοι μπορούν να σκεφτούν όπως ο Τζέφερσον, δεύτερον, η παρακμή της βιομηχανίας εκτύπωσης εφημερίδων είναι ήδη ενώπιόν μας. Οποιοδήποτε στατιστικό στοιχείο κι αν δούμε -πωλήσεις/κυκλοφορία, έσοδα, αριθμός ενεργών δημοσιογράφων, αριθμός ενεργών εφημερίδων ή έσοδα από διαφημίσεις- είναι βέβαιο ότι θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι οι εφημερίδες βιώνουν μια απειλητική για τη ζωή τους κατάσταση.
Ζούμε στην εποχή του διαδικτύου και παρακολουθούμε την αλματώδη άνοδο των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης. Ζούμε στην εποχή στην οποία όλοι νομίζουν ότι είναι εκδότες και ταυτόχρονα δημοσιογράφοι. Ζούμε σε μια εποχή στην οποία μετρούν μόνο τα νούμερα, ουσιαστικά και μεταφορικά, με τους διαφημιστές να νομίζουν ότι τοποθετώντας στοχευμένη διαφήμιση στο Google εξυπηρετούν τους πελάτες τους. Όταν αντιληφθούν ότι δεν υπάρχει περιεχόμενο για να διαφημίσουν in article το απορρυπαντικό ή την τράπεζά τους τότε μάλλον θα είναι αργά.
Τι είναι αυτό που θα μπορούσε να στηρίξει τις έντυπες και ηλεκτρονικές εφημερίδες; Εκ πρώτης όψεως η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας στέλνει το μήνυμα ότι ο χρόνος λειτουργεί εναντίον τους.
Το αναπότρεπτο
Το ερώτημα είναι πόσο χρόνο έχουν; Πόσο θα αντέξουν ούτως ώστε να συμβεί το ιστορικά αναπότρεπτο; Ποιο είναι αναπότρεπτο; Η συνειδητοποίηση εκ μέρους των πολιτών ότι η εναλλακτική ενημέρωση που δίνουν τα ΜΚΔ και κάποιες πρόχειρες πλατφόρμες πληροφόρησης δεν έχουν κανένα μέλλον διότι δεν πληροφορούν αλλά παραπληροφορούν. Μόδα είναι και θα περάσει. Κάποια στιγμή όλοι θα αντιληφθούν πόσο ανόητο είναι να χαζεύει κάποιος 5-6 ώρες την ημέρα σε ένα κινητό για να βλέπει ανοησίες. Κάποια στιγμή θα ανασυγκροτηθούν και θα ανανεωθούν έστω αυτοί οι λίγοι που πάντα διάβαζαν εφημερίδες και θα αντιληφθούν αυτό που ήξεραν πάντα. Ότι οι έντυπες και ηλεκτρονικές εφημερίδες είναι οι θεματοφύλακες της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου. Παρέχουν πληροφορίες στους πολίτες, κινητοποιούν ομάδες γύρω από θέματα και λειτουργούν ως φύλακες ενάντια σε παρανομίες ή υπερβολές της εξουσίας. Σε αυτές τις εκδόσεις ακόμα εργάζονται επαγγελματίες οι οποίοι είναι σε θέση να αξιολογήσουν την τρέχουσα πληροφόρηση με στόχο να μεταφέρουν αυτό που λέμε επικαιρότητα όσο πιο αντικειμενικά γίνεται στους πολίτες. Αυτά τα λέω χωρίς να παραγνωρίζω κάποια φαινόμενα λαϊκισμού και έλλειψης σοβαρότητας και από δημοσιογράφους των εφημερίδων.
Αναγνωσιμότητα
Σύμφωνα με διεθνείς μελέτες, όσο παρακμάζουν οι ειδήσεις, τοπικές και διεθνείς, σε μια κοινωνία, τόσο μειώνεται η συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική. Τόσο ευκολότερα εκλέγονται πολιτικοί της εικόνας και όχι της ουσίας, των λόγων και όχι των έργων. Αντίθετα, η κατάργηση του απαρτχάιντ τη δεκαετία του 1990 βρισκόταν σε άμεσο συσχετισμό με την αύξηση της αναγνωσιμότητας εφημερίδων. Παράλληλα, η έρευνα του καθηγητή του Χάρβαρντ Robert Putnam για τη συμμετοχή των πολιτών στην Ιταλία, Making Democracy Work, καταδεικνύει ότι οι περιοχές με τα υψηλότερα επίπεδα αναγνωσιμότητας εφημερίδων ήταν οι ίδιες περιοχές στις οποίες μια ισχυρή κοινότητα πολιτών ήταν ο κανόνας. Όπως έγραψε ο Αλέξις ντε Τοκβίλ στο βιβλίο του «Democracy in America»: «Αν δεν υπήρχαν εφημερίδες δεν θα υπήρχε κοινή δραστηριότητα».
Αναμένω και ελπίζω με λίγα λόγια ότι οι νέες γενιές σύντομα θα αντιληφθούν ότι η ενημέρωση θα πρέπει να έχει όνομα και ως εκ τούτου θα πρέπει να αναλαμβάνει επώνυμα την ευθύνη της πληροφόρησης την οποία μεταδίδει.
Σε μια εποχή στην οποία ανεβαίνουν και κατεβαίνουν κυβερνήσεις με βάση τα fake news, οι Δημοκρατίες στην Ευρώπη και στην Κύπρο χρειάζονται πιο υπεύθυνη πληροφόρηση. Στο πλαίσιο αυτό όλες οι σοβαρές ευρωπαϊκές χώρες με σχέδια press support προσπάθησαν και προσπαθούν να ενισχύσουν την έντυπη και ηλεκτρονική δημοσιογραφία.
Γιώργος Φράγκος - Πρόεδρος Ένωσης Συντακτών: Ο έντυπος Τύπος έχει μέλλον
Η δημοσιογραφία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το δημοκρατικό γίγνεσθαι σε κάθε κράτος και σε όλη την υφήλιο. Συνεπώς, για όσο καιρό θα υπάρχει πολιτισμένος και δημοκρατικός κόσμος θα υπάρχει μαζί του και η δημοσιογραφία. Την ίδια ώρα, πιστεύω ακράδαντα ότι θα συνεχίσουν να υπάρχουν και να αλληλοσυμπληρώνονται όλα τα είδη του δημοσιογραφικού λόγου, του έντυπου περιλαμβανομένου. Φτάνει το κάθε είδος -ο έντυπος, ο ηλεκτρονικός και ο διαδικτυακός- να αξιοποιεί τα συγκριτικά του πλεονεκτήματα και να ελαχιστοποιεί τα όποια μειονεκτήματά του.
Ο έντυπος Τύπος λοιπόν έχει μέλλον. Όπως ο κινηματογράφος δεν κατήργησε το θέατρο και όπως η τηλεόραση δεν αναίρεσε τον κινηματογράφο. Όπως το ηλεκτρονικό βιβλίο δεν εξαφάνισε το βιβλίο στο χαρτί. Ομοίως και με τον έντυπο Τύπο.
Οι εφημερίδες και τα περιοδικά φθίνουν ενόσω επιχειρούν την ειδησεογραφική άμιλλα με τις ιστοσελίδες, τα τηλεοπτικά και τα ραδιοφωνικά κανάλια. Κι αυτό διότι δεν αξιοποιούν τα συγκριτικά πλεονεκτήματά τους που είναι η διερευνητική, η αποκλειστική δημοσιογραφία, η ανάλυση, η αρθρογραφία, η τεκμηρίωση και η άποψη. Την ίδια ώρα, παράλληλα, εφημερίδες και περιοδικά, για την ακρίβεια οι ιδιοκτήτες τους, επιχειρούν με περιοριστικά μέτρα οικονομικής περισυλλογής να εξασφαλίσουν βιωσιμότητα. Έτσι όμως περικόπτουν το κλαδί πάνω στο οποίο κάθονται. Το κύριο περιουσιακό στοιχείο όλων των ΜΜΕ και πρωτίστως των εντύπων είναι οι συντάκτες τους, οι δημοσιογράφοι, αυτοί που παράγουν το πρωτογενές προϊόν. Με υποστελεχωμένες εφημερίδες και περιοδικά δεν διασφαλίζονται η συνέχεια και το μέλλον.
Ευθύνες όμως έχει και η πολιτεία, όχι μόνο οι επιχειρηματίες ΜΜΕ. Πώς καλλιεργείται η αναγνωστική κουλτούρα ανάμεσα στις νεότερες γενιές; Γιατί το κράτος θα πρέπει να επιδοτεί τις πολυεθνικές πλατφόρμες που αναμεταδίδουν το δημοσιογραφικό προϊόν των εγχώριων ΜΜΕ και να μην ενισχύει τα ίδια τα ΜΜΕ; Ούτε η κοινή γνώμη είναι άμοιρη ευθυνών. Όποιος θέλει να κατατάσσει εαυτόν στους ενεργούς πολίτες οφείλει, αν μη τι άλλο, να είναι συνδρομητής σε ένα έντυπο ή έστω σε διαδικτυακό ΜΜΕ, π.χ. σε μια εφημερίδα που είναι -όσες απέμειναν σήμερα- και έντυπη και διαδικτυακή.
