Τα 4 καμένα χαρτιά της Μόσχας στην Εκκλησία της Κύπρου

Μακρά και επίπονη υπήρξε η διαδρομή, μέχρι την αναγνώριση της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της Ουκρανίας, από την Εκκλησία της Κύπρου, με τη μνημόνευση του μητροπολίτη Επιφάνιου από τον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο. Στην πραγματικότητα, η αναγνώριση ήταν μονόδρομος, καθώς η Εκκλησία της Κύπρου σε διαφορετική περίπτωση θα έπαιρνε «διαζύγιο» από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, την Εκκλησία της Ελλάδας και το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, με το οποίο διατηρεί στενούς δεσμούς. Το επίσης «ελληνικό» Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, παρά το ότι λειτούργησε στο θέμα της Ουκρανίας ως δούρειος ίππος του Πατριαρχείου Μόσχας, δεν θα έχει πολλές επιλογές. Ή θα συνταχθεί με το Φανάρι ή θα έχει τη τύχη του Πατριαρχείου Αντιοχείας, που κατέστη εργαλείο άσκησης εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή.

Οι τέσσερις επίσκοποι της Εκκλησίας της Κύπρου, οι οποίοι αντέδρασαν στην κίνηση του Αρχιεπισκόπου και απάντησαν με θεολογικούς ακροβατισμούς στον Οικουμενικό Πατριάρχη, έμειναν μόνοι στην προσπάθεια υπεράσπισης της Ρωσικής Εκκλησίας, η οποία δεν είναι άσχετη με την οικονομική επίθεση φιλίας της Ρωσίας στην Εκκλησία της Κύπρου, είτε με χορηγίες ολιγαρχών είτε με τον θρησκευτικό τουρισμό.

Αν και ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος είχε τηρήσει αντιφατική στάση απέναντι στο ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα, υποσχόμενος πότε στη Μόσχα και πότε στο Φανάρι στήριξη, οι τέσσερις επίσκοποι ανέλαβαν να σταθούν απέναντι στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, μπαίνοντας έτσι και σε ένα παιχνίδι διεθνών γεωπολιτικών διαφορών, αδιαφορώντας για τη στενή σχέση που έχουν δημιουργήσει Ρωσία και Τουρκία.
Οι τέσσερις επίσκοποι κατηγορούν τον Αρχιεπίσκοπο για περιθωριοποίηση της Ιεράς Συνόδου στο θέμα της Ουκρανίας, ενώ οι πρώτοι που αγνόησαν τη Σύνοδο ήταν εκείνοι, έχοντας τοποθετηθεί πριν υπάρξει καν συνοδική συζήτηση.

Διά δημοσίων δηλώσεών τους, αλλά και κινήσεών με σαφή μηνύματα, είχαν ταχθεί αναφανδόν υπέρ του Πατριαρχείου Μόσχας και εναντίον του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Δρώντας ως ομάδα από τη στιγμή που ο Οικουμενικός Πατριάρχης αποφάσισε να δώσει Τόμο Αυτοκεφαλίας στην Ουκρανία οι μητροπολίτες Λεμεσού, Κύκκου και Τηλλυρίας και πάλι με κοινή δήλωση ανέφεραν μεταξύ άλλων: «Εξακολουθούμε να έχουμε την άποψη ότι η εκχώρηση του Τόμου Αυτοκεφαλίας στην Ουκρανική Εκκλησία όφειλε να ερείδεται στην εκκλησιαστική τάξη και πράξη και να είναι σύμμορφη με τους ιερούς κανόνες και την παράδοση της Εκκλησίας». Δηλαδή, με απλά λόγια, η απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου παραβίασε την «εκκλησιαστική τάξη και πράξη» και δεν ήταν σύμφωνη με τους «ιερούς κανόνες». Η θέση τους αυτή στοιχιζόταν πλήρως με τη θέση του Πατριαρχείου Μόσχας, το οποίο επιμένει να έχει τον έλεγχο δεκάδων εκατομμυρίων ορθόδοξων Ουκρανών, παρά το ότι η Ρωσία έχει εισβάλει, κατέχει και έχει προσαρτήσει ουκρανικά εδάφη. Τότε οι τρεις μητροπολίτες δεν ανέμεναν την τοποθέτηση της Συνόδου, την οποία με κάθε μέσο προσπάθησαν να προκαταλάβουν.

Αποκατάσταση τάξης

Η απόφαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου για αυτοκεφαλία της Εκκλησίας της Ουκρανίας συνοδεύτηκε από την επανίδρυση του Σταυροπηγιακού Γραφείου στο Κίεβο και την αφαίρεση του δικαιώματος του Πατριάρχη Μόσχας να χειροτονεί μητροπολίτη Κιέβου, το οποίο είχε δοθεί το 1686. Ουσιαστικά το Οικουμενικό Πατριαρχείο επανέκτησε τον έλεγχο της Ουκρανίας, ο οποίος είχε εκχωρηθεί κάτω από πολύ περίεργες και ιδιότυπες συνθήκες στο Πατριαρχείο Μόσχας.

Αναδρομή στους αιώνες

Η πρωτεύουσα της Ουκρανίας, το Κίεβο, αποτελούσε εδώ και αιώνες το κέντρο της σλαβικής - ρωσικής ορθοδοξίας. Εκεί βρισκόταν και το πρώτο Σλαβικό Πατριαρχείο. Ο πρίγκιπας του Κιέβου Βλαδίμηρος είχε ασπαστεί τον χριστιανισμό και είχε βαφτιστεί στη Χερσόνησο της Κριμαίας, όπου παντρεύτηκε την Άννα την Πορφυρογέννητη, κόρη του Ρωμανού Β' και αδελφή του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου και του Κωνσταντίνου Η'. Το 988 έγινε μαζική βάφτιση των Ρως στον ποταμό Δνείπερο που διασχίζει την Ουκρανία και θεωρείται ως η στιγμή - ορόσημο του εκχριστιανισμού των Σλάβων. Οι συνεχείς επιδρομές των Μογγόλων τους αιώνες που ακολούθησαν επέβαλαν τη μετακίνηση του Πατριαρχείου από το Κίεβο στη Μόσχα, αλλά ο μητροπολίτης διατηρούσε τον τίτλο "μητροπολίτης Κιέβου και πασών των Ρως". Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τους Οθωμανούς οδήγησε σε περιπέτειες και το Οικουμενικό Πατριαρχείο το οποίο λειτουργούσε σε πλήρως εχθρικό περιβάλλον.

Πατριαρχείο Μόσχας με εκβιασμό

Κατά την Τουρκοκρατία, οι Ρώσοι εκμεταλλευόμενοι την κατάσταση επιχείρησαν να πάρουν τα ηνία της Ορθοδοξίας προωθώντας την ιδέα της "Τρίτης Ρώμης". Το 1687, το Πατριαρχείο Μόσχας, αγνοώντας το Οικουμενικό Πατριαρχείο, έθεσε υπό τον έλεγχό του την Ουκρανία, εκβιάζοντας τον τότε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως με εγκατάλειψή του στους Τούρκους, με τους οποίους η Ρωσία είχε συνάψει ειρήνη. Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Διονύσιος Δ' Μουσελίμης, κάτω από τις πιέσεις των Οθωμανών αναγκάστηκε να επικυρώσει την εκλογή του μητροπολίτη Κιέβου Γεδεών από τον Πατριάρχη Μόσχας Ιωακείμ. Ωστόσο, εκείνο το γράμμα δεν καταγράφηκε ποτέ ως "κανονική συνοδική πράξη" και δεν περιέχεται στον "πατριαρχικό κώδικα", κάτι που δεν φαίνεται να απασχολεί σήμερα τους Κύπριους ιεράρχες ως προς την "κανονικότητα". Λέγεται ότι το γράμμα απέσπασε ο τότε πρέσβης της Ρωσίας Νικίτα Αλεξέγιεβ δίνοντας 120 δέρματα και 2.000 χρυσά νομίσματα. Το 1687, η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου καθαιρεί τον Πατριάρχη Διονύσιο με την κατηγορία της δωροδοκίας και αναιρεί την υπαγωγή του Κιέβου στο Πατριαρχείο Μόσχας. Ωστόσο, παραχωρήθηκε στη Μόσχα το δικαίωμα να ορίζει μητροπολίτη Κιέβου, αλλά η Ουκρανία παρέμεινε υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Υπήρξε δηλαδή εκχώρηση, αλλά όχι παραχώρηση της Ουκρανίας στο Πατριαρχείο Μόσχας.

Επεκτατικότητα κράτους-εκκλησίας

Στη Ρωσία, είτε την περίοδο των Τσάρων είτε την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, η Ορθόδοξη Εκκλησία βρισκόταν μονίμως στην υπηρεσία του κράτους, προωθώντας τον πανρωσισμό. Μάλιστα την περίοδο 1917-1989 οι εκάστοτε Πατριάρχες διατηρούσαν σχέσεις συνεργασίας με τις μυστικές υπηρεσίες της ΕΣΣΔ. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα, με το Κρεμλίνο να ασκεί εξωτερική πολιτική, κυρίως στα Βαλκάνια, μέσω της Ορθοδοξίας και με τον Πατριάρχη Κύριλλο πλήρως ταυτισμένο με τον Πρόεδρο Πούτιν. Το Πατριαρχείο Μόσχας ασκεί παραδοσιακά επεκτατική πολιτική έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου, με στόχο την ενίσχυση της επιρροής στο σύνολο των ορθοδόξων, με τη χρήση του επιχειρήματος ότι αποτελεί τη μεγαλύτερη πληθυσμιακά Ορθόδοξη Εκκλησία. Είναι χαρακτηριστικό στοιχείο πως όπου ασκούσε επεκτατική πολιτική το ρωσικό-σοβιετικό κράτος ακολουθούσε και η Ρωσική Εκκλησία, θέτοντας υπό τη δικαιοδοσία της τις αντίστοιχες περιοχές. Τέτοια παραδείγματα ήταν η Γεωργία με την κατάργηση της τοπικής Εκκλησίας και την υπαγωγή της στο Πατριαρχείο Μόσχας, η Εσθονία και η Βεσσαραβία (έδαφος της Μολδαβίας κατεχόμενο από τους Ρώσους). Σε όλες τις περιπτώσεις η λειτουργία στους ναούς γινόταν στη ρωσική γλώσσα, κάτι που εξυπηρετούσε τον πανρωσισμό και εφαρμόστηκε και από το κράτος κατά την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης.

Πολιτική παρέμβαση στην Εκκλησία

Οι Ουκρανοί, μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης απαιτούσαν την ανεξαρτησία της Εκκλησίας τους από τη Μόσχα και την επιστροφή τους στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Το αίτημα δεν είχε θεωρηθεί ώριμο για ικανοποίηση καθώς είχε προκύψει το θέμα της Εσθονίας, για το οποίο ο τότε Πατριάρχης Μόσχας Αλέξιος είχε και πάλι διακόψει τις σχέσεις με την Κωνσταντινούπολη, αντιδρώντας στην ανεξαρτησία της Εσθονικής Εκκλησίας. Ωστόσο, τα γεγονότα του 2014, με την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία και την προσπάθεια των ρωσόφωνων της ανατολικής Ουκρανίας να αποσχιστούν, με την οικονομική -και όχι μόνο- βοήθεια της Μόσχας, επανέφεραν επιτακτικά το θέμα της ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας. Το Κίεβο θεωρεί πως το Πατριαρχείο Μόσχας λειτουργεί υπονομευτικά στο έδαφος της Ουκρανίας προωθώντας τις αποσχιστικές τάσεις. Υπήρξαν μάλιστα περιπτώσεις που ιερείς του Πατριαρχείου Μόσχας αρνήθηκαν να κηδέψουν Ουκρανούς νεκρούς των μαχών στο Ντονέτσκ. Επίσης, τα σημαντικότερα μοναστήρια στην Ουκρανία ελέγχονταν από το Πατριαρχείο Μόσχας, κάτι που το Κίεβο επιχειρεί να αλλάξει ώστε να τεθούν υπό τη δικαιοδοσία της Αυτοκέφαλης Ουκρανικής Εκκλησίας.

Το μακρύ χέρι

Η διείσδυση της Ρωσίας τα τελευταία χρόνια εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως στην Ελλάδα και την Κύπρο, με την ανάπτυξη σχέσεων μητροπόλεων με Ρώσους ολιγάρχες και δομές, π.χ. η "Ορθόδοξη Αυτοκρατορική Εταιρεία της Παλαιστίνης", της οποίας επικεφαλής είναι ο πρώην πρωθυπουργός της Ρωσίας Σεργκέι Στεπάσιν και στενός συνεργάτης του Προέδρου Πούτιν. Ωστόσο, στο στόχαστρο πρωτίστως βρίσκεται το Άγιο Όρος, το οποίο ανήκει στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι συχνές επισκέψεις του Βλαντίμιρ Πούτιν και άλλων Ρώσων αξιωματούχων στο παρελθόν δεν μπορούσαν να θεωρηθούν αθώες από αυτούς που παρακολουθούν τη ρωσική στάση στα εκκλησιαστικά πράγματα. Μάλιστα, η χρηματοδότηση έργων με πολλά εκατομμύρια αποτελούσε το δέλεαρ για πιο στενή προσέγγιση. Αρχικώς το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα στο οποίο μονάζουν Ρώσοι και Ουκρανοί και σε δεύτερη μοίρα η μονή Βατοπεδίου και η μονή Ιβήρων έγιναν πεδία διείσδυσης, προκαλώντας την ενόχληση του Φαναρίου. Δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαία η θέση που διατύπωσε ο κ. Στεπάσιν (ο οποίος ήρθε και στην Κύπρο, αρκετές φορές με πιο πρόσφατη αυτή για να εγκαινιάσει προτομή της Ρωσίδας πριγκίπισσας αγίας Ελισάβετ στη Μητρόπολη Ταμασού) σε σχέση με το Άγιο Όρος. Ο κ. Στεπάσιν, ως πρόεδρος της "Ορθόδοξης Αυτοκρατορικής Εταιρείας της Παλαιστίνης", σε συνέντευξή του στο περιοδικό "Der Spiegel" μίλησε για ανάγκη "ανεξάρτητης κρατικής οντότητας στο Άγιο Όρος, όπως συμβαίνει με το Βατικανό". Το θέμα βεβαίως δεν απασχολεί μόνο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά και το ελληνικό κράτος στο οποίο ανήκει διοικητικά το Άγιο Όρος. Ο κ. Στεπάσιν ανέφερε πως "ο Άθως δεν θα έπρεπε να απασχολεί καθόλου την Ελλάδα. Θα έπρεπε να είναι ουσιαστικά ανεξάρτητος, όπως το Βατικανό". Θα πρέπει να σημειωθεί πως η "Ορθόδοξη Αυτοκρατορική Εταιρεία της Παλαιστίνης" είχε δημιουργηθεί από τους τσάρους με σκοπό την επέκταση της Ρωσικής Εκκλησίας στις περιοχές που ελέγχει το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων και πριν από λίγα χρόνια αποδόθηκαν στα μέλη του περίεργες σχέσεις με τις μυστικές υπηρεσίες της Ρωσίας και δράση τους στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα την απέλαση τεσσάρων Ρώσων διπλωματών.