Νόμος του σύμπαντος η αύξηση κρουσμάτων κορωνοϊού στην Κύπρο

Αυτές τις μέρες επικοινώνησε μαζί μου ο φυσικός Κυριάκος Βιτάλης (ειδικός επιστήμονας έρευνας και διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου), προκειμένου να βρούμε έναν τρόπο ώστε να μοιραστεί με το ευρύ κοινό και να του μεταφέρει ένα εκλαϊκευμένο άρθρο του με τίτλο «Ελευθερία - Αταξία - Τυχαιότητα: Μια συμπαντική φυσική αλληλουχία (;)». Διαβάζοντας το κείμενο, όπου συνδέει τις έννοιες της ελευθερίας, της αταξίας και της τυχαιότητας από τη σκοπιά της επιστήμης, οδηγήθηκα -επηρεασμένος από το κύριο θέμα της επικαιρότητας- σε αντιστοιχίες με την έξαρση των κρουσμάτων κορωνοϊού στην Κύπρο, όπως και στον υπόλοιπο κόσμο, λόγω «ανεξέλεγκτης / υπέρμετρης ελευθερίας».

Επικοινωνώντας στη συνέχεια με τον δρα Βιτάλη, του ανέφερα ότι οι θέσεις που αναπτύσσει στο άρθρο του, για τη σχέση των τριών εννοιών, θα μπορούσαν να δώσουν στους αναγνώστες μια ενδιαφέρουσα οπτική πάνω στο θέμα της εξέλιξης της πανδημίας κι εκείνος συμμερίσθηκε την ίδια άποψη. Με αυτό το σκεπτικό ετοιμάσαμε τις ερωταπαντήσεις που ακολουθούν, στηριζόμενοι αποκλειστικά στις ιδέες του κειμένου του.



Στο άρθρο σου αναφέρεις ότι «η μετάβαση από την τάξη στην αταξία γίνεται με εντελώς φυσικό τρόπο και αποτελεί ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό γνώρισμα του σύμπαντος στο οποίο ζούμε». Μάλιστα σε κάποιο άλλο σημείο τονίζεις ότι «κατά τη διάρκεια αυτής της εξέλιξης δημιουργηθήκαμε κι εμείς». Για αρχή θα ήθελες να μας αναπτύξεις τη θέση αυτή;

Ζούμε σε ένα σύμπαν το οποίο, όπως το γνωρίζουμε και καταλαβαίνουμε σήμερα σύμφωνα με τις τρέχουσες επιστημονικές ενδείξεις, βαίνει από την τάξη στην αταξία αποκαλύπτοντας με αυτόν τον τρόπο ότι εκεί έξω δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος σκοπός. Αυτή η μετάβαση από την τάξη στην αταξία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη, για εμάς τους ανθρώπους, με τη ροή του χρόνου: το παρελθόν αντιστοιχεί σε μια κατάσταση μεγαλύτερης τάξης, ενώ το μέλλον σε μια κατάσταση μικρότερης τάξης ή, ισοδύναμα, μεγαλύτερης αταξίας. Το γεγονός ότι το μέλλον είναι πιο άτακτο από το παρελθόν προσδίδει στον χρόνο κάποια ιδιότητα, αυτό που αποκαλούμε ως «βέλος του χρόνου». Δηλαδή ότι ο χρόνος ρέει μόνο από το παρελθόν στο μέλλον οδηγώντας την τάξη στην αταξία (συνολικά κατά μέσο όρο). Αυτή η μετάβαση από την τάξη στην αταξία είναι όπως λέμε αυθόρμητη, γίνεται με εντελώς φυσικό τρόπο, προτιμάται εάν θέλετε και αποτελεί ένα θεμελιώδες, εσωτερικό ή εκ γενετής χαρακτηριστικό γνώρισμα του σύμπαντος στο οποίο ζούμε. Εάν αφήσεις ένα φυσικό σύστημα να εξελιχθεί ελεύθερο χωρίς κάποια εξωτερική επέμβαση, τότε αυτό θα προτιμήσει αυθόρμητα να καταλήξει / ισορροπήσει σε μια άτακτη παρά μια τακτική κατάσταση και μάλιστα στην κατάσταση μέγιστης δυνατής αταξίας.



Όσον αφορά το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σου,  θεωρώ ότι η δημιουργία μας αποτελεί ένα τυχαίο γεγονός αυτής της φυσικής εξέλιξης του σύμπαντος από την τάξη στην αταξία και όχι αυτοσκοπό στο πλαίσιο κάποιας «Ανθρωπικής αρχής». Επίσης, αν και φαίνεται ότι μειώνει την αταξία λόγω του ότι αποτελεί οργανωμένη ύλη, την αυξάνει γιατί αποτελούμε ανοικτά βιολογικά συστήματα, έμβιους οργανισμούς που αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον ανταλλάζοντας ενέργεια και αυξάνοντας κατά μέσο όρο την εντροπία του – η εντροπία αποτελεί μέτρο της αταξίας ενός φυσικού συστήματος. Επιπλέον, με το πέρας της ζωή μας το σώμα μας οδηγείται σε αποσύνθεση και σε πλήρη αποδιοργάνωση της ύλης.

Καλλιτεχνική απεικόνιση της ιστορίας και εξέλιξης του σύμπαντος από την πλήρη τάξη – μηδενική εντροπία (σημείο «Μεγάλης Έκρηξης») προς την πλήρη αταξία – μέγιστη εντροπία («Θερμικός Θάνατος»). «Μέσα σε αυτά τα 13.8 δισεκατομμύρια χρόνια εξέλιξης δημιουργηθήκαμε και εμείς αποτελώντας ένα πολύ πρόσφατο γεγονός – όλη η ανθρώπινη ύπαρξη έχει διάρκεια ισοδύναμη με το ανοιγοκλείσιμο των ματιών στην κοσμική κλεψύδρα της ιστορίας του σύμπαντος», αναφέρει στον ‘‘Π’’ ο δρ Βιτάλης.

Για τον SARS-CoV-2

Θα μπορούσαμε να επιχειρήσουμε να πούμε ότι το παράδειγμα του κορωνοϊού διέπεται από αυτόν τον «θεμελιώδη νόμο» του σύμπαντος; Μιλώ για την πρόσφατη αύξηση των κρουσμάτων, δεδομένου ότι αφέθηκαν οι άνθρωποι και συγχρόνως ο ιός «ελεύθεροι», χωρίς κάποια εξωτερική παρέμβαση, με αποτέλεσμα την τροχιοδρόμηση μιας «άτακτης» ή ακόμη χειρότερα «χαοτικής κατάστασης».

Σε αυτό που αναφέρεις θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ιός SARS-CoV-2, που ταλανίζει τον πλανήτη μας εδώ και περίπου 9 μήνες και έφερε τα πάνω κάτω σε κοινωνικοοικονομικό -και όχι μόνο- επίπεδο διεθνώς και άλλαξε τον ρου της ιστορίας, φαίνεται να υπακούει σε αυτόν τον συμπαντικό νόμο. Μιας και μεταδίδεται εύκολα από άνθρωπο σε άνθρωπο μέσω φυσικής αλληλεπίδρασης, ελλείψει εξωτερικής επέμβασης με τη μορφή στρατηγικών μετριασμού, αμοιβαίας συνεργασίας και συμμόρφωσης με τους κανονισμούς, συντονισμένης πολιτικής επιβολής και χαλάρωσης των μέτρων και γενικά συντονισμένης αντιμετώπισης της πανδημίας, είναι αναπόφευκτο να διασπαρεί σε όλα τα μήκη και πλάτη των κοινωνικών μας δικτύων με ανεξέλεγκτο τρόπο και να οδηγήσει στην πλήρη αταξία και τελικά στο χάος με τραγικές συνέπειες.

Ένα άλλο παράδειγμα, πιο απλό, που θα μπορούσαμε να σκεφτούμε για την αυθόρμητη εξέλιξη ενός φυσικού συστήματος είναι τι θα μπορούσε συμβεί εάν αφήσουμε τις σελίδες ενός βιβλίου να πέσουν ελεύθερα από κάποιο ύψος προς το έδαφος. Η πιθανότητα να συγκεντρωθούν αρμονικά και να σχηματίσουν το βιβλίο (δομημένη πληροφορία - γνώση), το οποίο αντιστοιχεί στην κατάσταση μέγιστης τάξης, είναι μηδαμινή - αλήθεια, πότε είδε κανείς να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Αυτό, όμως, που παρατηρείται να συμβαίνει στις πλείστες των περιπτώσεων (και ονομάζουμε καθημερινή εμπειρία) είναι οι σελίδες να διασκορπίζονται άτακτα προς όλες τις κατευθύνσεις αναζητώντας την κατάσταση μέγιστης αταξίας με τελικό αποτέλεσμα σκόρπια πληροφορία χωρίς (σχεδόν) καθόλου νόημα.





Συνεπώς στο επίπεδο της ανθρώπινης πραγματικότητας - καθημερινότητας μια κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει όταν κάποιος κάνει ό,τι θέλει ανεξέλεγκτα, χωρίς ηθικούς ή νομικούς φραγμούς και σεβασμό προς τους συνανθρώπους του. Επιβεβαιώνεται ο Ντοστογιέφσκι, ο οποίος χαρακτήρισε προπέτεια, θράσος και αλόγιστη ενέργεια την απόλυτη - υπερβολική ελευθερία.

Οποιαδήποτε υπερβολή ή αλόγιστη χρήση επιφέρει διαταραχή στην ισορροπία (ως συνέπεια παραβίασης θεμελιωδών αρχών διατήρησης) με αποτέλεσμα τα πράγματα να είναι πιο επιρρεπή ή ευαίσθητα σε αποκλίσεις, όπως π.χ. ένα μολύβι που ισορροπεί στη μύτη του, γεγονός που με τη σειρά του αυξάνει τους «βαθμούς ελευθερίας» τους, δηλαδή τις παραμέτρους που καθορίζουν την κίνηση ή εν γένει την εξέλιξή τους – όσο περισσότεροι (ή λιγότεροι) είναι οι βαθμοί ελευθερίας ενός συστήματος τόσο περισσότερη (ή λιγότερη) πληροφορία χρειάζεται/απαιτείται για την περιγραφή του. Όταν το υπό μελέτη σύστημα εξελίσσεται κάτω από περιορισμούς τότε οι βαθμοί ελευθερίας μειώνονται.

Με λίγα λόγια αυτό που θέλω να πω είναι ότι η υπέρμετρη ελευθερία ή ασυδοσία μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική αταξία, σε μια ανεξέλεγκτη και μη αναστρέψιμη κατάσταση και τελικά στο χάος. Για ακόμη μια φορά βλέπουμε την ισχύ και τη σοφία του αρχαιοελληνικού ρητού «μέτρον άριστον».

«Τι ισχύει άραγε; Είμαστε μαριονέτες στην κοσμική σκηνή του σύμπαντος ή κύριοι του εαυτού μας;», διερωτάται ο φυσικός Κυριάκος Βιτάλης.

Ελευθερία - αταξία - τυχαιότητα

Τώρα ας περάσουμε σε «βαθιά νερά» και στην ουσία του άρθρου σου. Πώς συνδέεις με τις έννοιες της τυχαιότητας και της ελευθερίας αυτή την οπτική με την οποία μπορούμε να δούμε το σύστημα: τη μετάβαση από την τάξη στην αταξία;

Στη θέα ενός συστήματος στο οποίο επικρατεί αταξία αντανακλάται ταυτόχρονα και μια πολυπλοκότητα, η οποία με τη σειρά της συνεπάγεται μια τυχαιότητα όσον αφορά την πρόβλεψη μιας μελλοντικής ή παρελθούσας κατάστασης του συστήματος. Αν δεν μπορούμε να κάνουμε καμιά πρόβλεψη τότε λέμε ότι το σύστημα είναι χαοτικό. Επιπλέον, όσο περισσότεροι είναι οι προαναφερόμενοι «βαθμοί ελευθερίας» του, τότε τόσο πιο πολύπλοκο είναι το σύστημα, και κατά συνέπεια τόσο πιο αβέβαιο / τυχαίο / στοχαστικό. Βλέπουμε, λοιπόν, να αναδύεται μια σχέση μεταξύ ελευθερίας, αταξίας και τυχαιότητας. Π.χ., ένας ελεύθερος άνθρωπος είναι πιο άτακτος, πολύπλοκος και απρόβλεπτος από έναν υπόδουλο άνθρωπο του οποίου οι κινήσεις καθορίζονται από κάποιους κατευθυντήριους κανόνες / διαταγές κάνοντάς τον με αυτό τον τρόπο πιο τακτικό και προβλέψιμο. Συνοψίζοντας, αποκαλύπτεται η εξής φυσική αλληλουχία: ελευθερία → αταξία → τυχαιότητα.

Κάτι άλλο σημαντικό που οφείλουμε να πούμε εδώ είναι ότι σύγχρονες φυσικές θεωρίες περί δημιουργίας του σύμπαντος «προβλέπουν» ότι το σύμπαν είναι προϊόν / δημιούργημα των κβαντικών διακυμάνσεων του κενού στο πλαίσιο μιας θεμελιώδους φυσικής αρχής, της Αρχής της Απροσδιοριστίας / Αβεβαιότητας του Heisenberg (Νόμπελ Φυσικής 1932). Ότι δηλαδή το σύμπαν αυτό καθαυτό αναδύθηκε μέσα από την τυχαιότητα ή, με άλλα λόγια, το σύμπαν είναι τέκνο μιας θεμελιώδους απροσδιοριστίας. Αν και η πιθανότητα δημιουργίας είναι μηδαμινή, δεν είναι μηδενική και άρα αυτό μπορεί, δηλαδή έχει την ελευθερία, και θα δημιουργηθεί αφού όπως ξέρουμε υπάρχει ήδη. Ωστόσο οφείλουμε να πούμε ότι στις μέρες μας η φυσική αυτή θεωρία στερείται πειραματικού ελέγχου λόγω του ότι δεν υπάρχει η κατάλληλη τεχνολογία και ακόμη χειρότερα δεν υπάρχει ούτε κάποια αξιοσημείωτη και σύμφωνη πρόταση / συνταγή για τον αν και πώς μπορεί κατ' αρχήν / θεωρητικά να σχεδιαστεί κάποιο πείραμα που να μπορεί να την ελέγξει. Άρα αντιστοιχεί, τουλάχιστον ακόμη, σε μια φιλοσοφία / πίστη των φυσικών επιστημών και όχι σε μια πειραματικά αποδεδειγμένη φυσική θεωρία, μιας και η φυσική είναι πειραματική επιστήμη. Απλώς το αξιοσημείωτο εδώ είναι ότι υπάρχει αυτή η φυσική θεωρία και άρα είναι υποψήφια για την περιγραφή της πραγματικότητας.

Ωστόσο, αυτό που είναι πειραματικά αποδεδειγμένο, δηλαδή αυτό που μας επιδεικνύουν οι ενδείξεις-μετρήσεις, είναι ότι το σύμπαν εξελίσσεται αυθόρμητα από την τάξη στην αταξία -αυξάνεται όπως λέμε η εντροπία του- και ότι κατά τη διάρκεια αυτής της εξέλιξης δημιουργηθήκαμε κι εμείς. Μια θεμελιώδης ιδιότητα που μας διακατέχει είναι αυτό που ονομάζουμε «ελεύθερη βούληση». Μολονότι οι νευροεπιστήμες απορρίπτουν τη συνειδητή ελεύθερη βούληση, δεν απορρίπτουν, ωστόσο, την αίσθηση αυτοκυριαρχίας του ατόμου. Επιπλέον, η προαναφερόμενη Αρχή της Αβεβαιότητας και η θεμελιώδης τυχαιότητα που συνεπάγεται δίνουν χώρο στην ελευθερία. Τοιουτοτρόπως, φαίνεται να υπάρχει η αλληλουχία: τυχαιότητα → αταξία → ελευθερία.

Λαμβάνοντας υπόψη τα προηγούμενα, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η σχέση μεταξύ ελευθερίας, αταξίας και τυχαιότητας είναι όπως λέμε αμφίδρομη. Δηλαδή, όπου υπάρχει ελευθερία υπάρχουν αταξία και τυχαιότητα και το αντίστροφο. Συνολικά, προκύπτει ο εξής φαύλος κύκλος: ελευθερία → αταξία → τυχαιότητα → αταξία → ελευθερία.

«Είμαστε μαριονέτες ή κύριοι του εαυτού μας;»

Γιατί να εισαγάγουμε την έννοια της «τυχαιότητας» στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε το σύμπαν;

Προσπαθούμε να κατανοήσουμε το σύμπαν χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες του μυαλού και των αισθήσεών μας, οι οποίες είναι περιορισμένες. Μια συνέπεια αυτού του γεγονότος είναι ότι είμαστε ανίκανοι να γνωρίζουμε όλες τις λεπτομέρειες ή, με άλλα λόγια, να εκτιμήσουμε όλους τους βαθμούς ελευθερίας ή όλες τις παραμέτρους ενός πολύπλοκου συστήματος και αναγκαζόμαστε να εισάγουμε την έννοια της «στοχαστικότητας-τυχαιότητας» στην προσπάθειά μας να το περιγράψουμε και να αντλήσουμε χρήσιμη πληροφορία από αυτό. Παντού βλέπουμε να υπάρχει είτε σε μικρό είτε σε μεγάλο βαθμό αυτό που ονομάζουμε «τυχαιότητα» με απώτερο σκοπό να δώσουμε μια περιγραφή και ερμηνεία. Αυτήν την ιδιότητα που αντιλαμβανόμαστε να υπάρχει γύρω μας και μέσα μας τη βλέπουμε να αποτυπώνεται και στις εξισώσεις μας για την περιγραφή του φυσικού μας κόσμου, άλλοτε εισάγοντάς τη «με το χέρι» και άλλοτε να προκύπτει αυθόρμητα, δηλαδή με φυσικό μαθηματικό τρόπο.

Για παράδειγμα, η προκύπτουσα με φυσικό τρόπο Αρχή της Απροσδιοριστίας / Αβεβαιότητας μάς λέει ότι υπάρχει μια θεμελιώδης τυχαιότητα ανεξάρτητη από εμάς. Ναι, αλλά τα μαθηματικά είναι κάτι που επινόησε το μυαλό μας... Ή μήπως όχι και αποτελεί τη γλώσσα του σύμπαντος την οποία ανακαλύψαμε; Το αν η τυχαιότητα είναι θεμελιώδες συστατικό του σύμπαντος ή προϊόν της νοητικής αδυναμίας μας αποτελεί για εμένα, τουλάχιστον, υπέρτατο ερώτημα. Σε αυτό το σημείο έρχονται στη μνήμη μου τα λόγια του Max Planck (Νόμπελ Φυσικής 1918), ενός από τους πατέρες της κβαντικής θεωρίας: «Η επιστήμη δεν μπορεί να λύσει το ύστατο μυστήριο της φύσης. Κι αυτό επειδή, σε τελευταία ανάλυση, εμείς είμαστε μέρος της φύσης και συνεπώς μέρος του μυστηρίου που προσπαθούμε να λύσουμε».

Αν η τυχαιότητα είναι θεμελιώδης και άρα υπάρχει, τότε η φυσική αλληλουχία που προανέφερα ισχύει και αποκαλύπτει μια αλήθεια για το σύμπαν μας. Εάν όχι, δηλαδή ότι η τυχαιότητα είναι ένα κατασκεύασμα και υποπροϊόν του μυαλού μας και στην (ανεξάρτητη από την ανθρώπινη σφαίρα) πραγματικότητα δεν υφίσταται, τότε η συγκεκριμένη αλληλουχία-αλυσίδα αποτελεί αυταπάτη. Τι ισχύει άραγε; Είμαστε μαριονέτες στην κοσμική σκηνή του σύμπαντος ή κύριοι του εαυτού μας; Ίσως η απάντηση, εάν υπάρχει, να είναι θέμα τύχης, όπως έχει συμβεί επανειλημμένα στο παρελθόν με πληθώρα σπουδαίων ανακαλύψεων!..



*Το άρθρο του Κυριάκου Βιτάλη «Ελευθερία – Αταξία – Τυχαιότητα: Μια συμπαντική φυσική αλληλουχία (;)» μπορείτε να το διαβάσετε αυτούσιο ΕΔΩ.