Τα υπαρξιακά ερωτήματα του ιού - Συνέντευξη με τον Τίτο Χριστοδούλου

Τα μηνύματα και τα συμπεράσματα στα έργα των μεγάλων φιλοσόφων, αλλά και ανάλογες συγκυρίες του παρελθόντος, επικαλείται ο διανοητής - φιλόσοφος Τίτος Χριστοδούλου ώστε να προσεγγίσει υπαρξιακά κυρίως ερωτήματα που φέρνει στην επιφάνεια η πανδημία που βιώνουμε σήμερα. Τι σημαίνει για εμάς αυτή η νέα συνθήκη του εγκλεισμού, που ορίζεται από τους κυβερνώντες «παραμονή στα καταφύγια» και «μάχη απέναντι στον αόρατο εχθρό»; Θα μας κάνει καλύτερους ανθρώπους η πανδημία; Τι γεννά αισιοδοξία και τι απαισιοδοξία από τη στάση των πολιτών σε αυτήν την κρίση; Ποιες προεκτάσεις έχει η μοναξιά μας στο σπίτι και ο φόβος του «άλλου»;

Πώς βιώνετε αυτήν την πανδημία;

Δεν άλλαξε, ποσώς, η βιωτή μου από τον κορωνοϊό, αφού διάγω τη ζωή μου όπως παιδιόθεν την ονειρεύτηκα, κλεισμένος στο σπίτι, σε μια πολυθρόνα, περιτριγυρισμένος από βιβλία, μελετώντας και γράφοντας. Το όνειρο του «armchair philosopher», με την ευλογία της δικαιολογίας της σκλήρυνσης κατά πλάκας. Βιώνω όμως ένα αίσθημα κατατονίας, ένα βαρύ συναίσθημα, καθώς δεν αφήνει καμία ψυχή ανέπαφη αυτή η πνιγηρή ατμόσφαιρα του θανάτου, όπως περιγράφει την πόλη του Οράν ο Καμύ στην «Πανούκλα» του, που τόσο μνημονεύουμε αυτές τις μέρες. Χορεύουμε όλοι στην ίδια μουσική.



Όντως, σε αυτήν την κρίση καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε μία μάχη, όπως χαρακτηριστικά λένε οι κυβερνώντες;

Η προσπάθεια και κάθε εγχείρημα στην αρχαία ελληνική ονομάζεται «κίνδυνος», αφού ενέχει το ρίσκο αποτυχίας μαζί με την ελπίδα της επιτυχίας. Αντιμετωπίζουμε την πρόκληση ενός αόρατου πανταχού κινουμένου «ιόντος» (εκ του «ίημι») εχθρού, του ιού, ναι, με «όπλα» τη φρόνηση και τη σύνεση. Η «συναγερμική» λέξη «μάχη» είναι προσφιλής στους πολιτικούς, διότι υποβάλλει συστράτευση και ομογνωμία ή «σύμπνοια» - να μία άλλη αρεστή στους πολιτικούς λέξη, ιδία τους κυβερνώντες. Δεν διαφωνώ, ομογνωμώ και… συμπνέω.



Και πώς βλέπετε τους πολίτες του τόπου ως προς τη στάση τους στα κελεύσματα «μάχης»;

Παρακολουθώ από το παράθυρο την εξαφάνιση σχεδόν της οδικής κυκλοφορίας από έναν πολυσύχναστο συνήθως δρόμο. Αυτό μαρτυρεί και επιμετρά τη σώφρονα αντίδραση των Κυπρίων, με μικρές εξαιρέσεις, που κάνουν όμως τις ειδήσεις, όπως η μύγα μέσα στο γάλα. Από την άλλη, στα τηλεοπτικά κυρίως ΜΜΕ και τα κάθε λογής «πάνελ» τους παρακολουθώ σωρεία συνεντεύξεων με τους πρόθυμους στη «δημοσιά» παντοιο-λόγους, επιδημιολόγους, στατιστικολόγους, βιολόγους, και -δεν λείπουν ποτέ- ψυχολόγους κ.ο.κ., έκφραση μιας επιμένουσας στη διαφωτιστική και νεωτερική μας εποχή ανάγκης των «hoi polloi» να προστρέξουν στα φώτα ειδικών «καθοδηγητών του βίου», επιστημόνων και…τυφλοσούρτηδων για σωτηρίαν σώματος και ψυχής. Αρχαιόθεν αυτά, όχι μόνο μοντερνιστικά, θυμηθείτε τους προσκυνητές στα Ασκληπιεία που διακωμωδεί ο Αριστοφάνης στον Πλούτο του.



Αρχαιόθεν και οι κρίσεις επιδημιών. Τι πιστεύετε ότι αξίζει να θυμηθούμε σήμερα από εκείνες τις στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας;

Οι ιοί ανέκαθεν ζουν μαζί μας, περιοδικά σκοτώνοντάς μας - ίσως όπως περιοδικές πυρκαγιές στα παλαιά δάση ξεκαθαρίζουν τα ξερά δένδρα, ανανεώνοντάς τα. Νόμος της φύσης, ή κόστος της ιστορικής εξέλιξης, με τα αυξημένα ταξίδια και τον συγχρωτισμό των ανθρώπων; Ανακάλεσα σε δημοσίευση προ ημερών άρθρο μου το 2014, σχόλιο σε επιστημονική ανακοίνωση στο ιατρικό περιοδικό «The Lancet» από το Πανεπιστήμιο της Arizona ότι ενδέχεται επιστροφή της βουβωνικής πανώλης, που το 1347 ξεκλήρισε το ένα τρίτο του πληθυσμού της Γης. Ευκαιρία να θυμηθούμε την ιστορία, πάντως, τη μεγάλη πανώλη του Ιουστινιανού, το 541-542 μ.Χ., που καταπόνησε την ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, και την ίδια την Κωνσταντινούπολη, σκοτώνοντας 5.000 την ημέρα, αφανίζοντας τελικά το ήμισυ της αυτοκρατορίας. Χαρακτηρίστηκε η χειρότερη επιδημία βουβωνικής πανώλης στην ιστορία, χειρότερη και από τον Μαύρο Θάνατο στον Μεσαίωνα, 800 χρόνια αργότερα. Δεν τελείωσε ο κόσμος, ό,τι κι αν έλεγαν οι προφήτες και οι ρασοφόροι… Μόρφου της εποχής. Εξελίσσεται η επιστήμη, αντεξελίσσονται ανταγωνιστικά και οι ιοί, μια ιστορική συνύπαρξη ή ειρωνική «συμβίωση» με τον θάνατό μας. Στην «administered society», ρυθμιζόμενη κοινωνία μας, κατά Αντόρνο, επιβάλλονται ωστόσο πιο γοργά συνολικά μέτρα κοινωνικού ελέγχου, όπως ο περιορισμός της κίνησης και ο αυτόβουλος αποκλεισμός, είναι μαθήματα με ορατά ευεργετήματα αυτά.





«Κι είναι παράφωνα που κάποιος Τραμπ τρομπετίζει στη γραμμή του αμερικανικού 'exceptionalism' και της αλά Φαρ Ουέστ γρήγορου πιστολιού και κλοπής των γαλλικών φαρμάκων. Στην κρίση, πιστολέρο Τραμπ, οι άνθρωποι γενικά συνομιλούν, δεν 'πυροβολούν'», αναφέρει στον «Π» ο διανοητής - φιλόσοφος Τίτος Χριστοδούλου.



Μιας και αναφέρατε τον φιλόσοφο - κοινωνιολόγο Τέοντορ Αντόρνο, θα ήθελα εδώ να σας ρωτήσω εάν οι μεγάλοι φιλόσοφοι έχουν πει κάτι και για τις επιδημίες.

Δεν έχουν υπάρξει μεγάλοι φιλόσοφοι των επιδημιών, αν και υπάρχουν μηνύματα και διαγνώσεις στα έργα μεγάλων φιλοσόφων, ώστε οι μελετητές να αντλούμε πρόσφορες αναγνώσεις. Ο υπαρξιστής Αλμπέρ Καμύ χρησιμοποίησε την «Πανούκλα» του ως αλληγορία της ανθρώπινης ηθικής και ενεργητικής αντίστασης στην πνιγηρή ασφυξία της ολοκληρωτικής καταδυνάστευσης και καταπίεσης, όπως των ναζιστών στη Γαλλία και των Γάλλων στην πατρίδα του Αλγερία. Βρίσκω στην εγελιανή φιλοσοφία του ολοποιητικά ενοποιητικού απολύτου πνεύματος την ίδια πνιγηρή αποφορά της ισοπεδωτικής ενοποίησης του κόσμου που βλέπουμε στην ενοποιητική, ισοπεδωτική και εξισωτική λαίλαπα της «πανδημίας». Το σύννεφο του ιού να σκεπάζει όλο τον πλανήτη, να συνείρει τα πάντα σε «μία» κοινή και ομοποιητική υπόθεση, να τσαλαπατά και να «εξουθενώνει» στο «ουδέν», το τίποτα. Διαφορές και διακρίσεις, σαν τους σκοτεινούς ολοκληρωτικούς κεντροευρωπαϊκούς ολοκληρωτισμούς -ναζιστές, κομουνιστές- της μίας και απόλυτης ενοποιητικής ιδέας. Ναι, έχει κάτι εγελιανό ετούτος ο ενοποιός στο τίποτα ιός, στο κοινό τέλος εξομοιώνοντας το ένα και ολικό νόημα της ιστορίας, στο τέλος του ανθρώπου νοηματοδοτώντας νομοτελειακά την τελικότητά του.



Λέγεται ότι όταν τελειώσει όλο αυτό θα μας αφήσει κάτι. Θα μας κάνει καλύτερους ως προς τις σταθερές πάνω στις οποίες πατάμε στη ζωή. Ποια η άποψή σας;

«Λέγεται» με τον τρόπο του «ελπίζεται» ή «υποδεικνύεται» και «διδάσκεται». Αλλά θυμίζω ότι στις αυγές του 20ού αιώνα, μετά τα μαθήματα του σκοτεινού 19ου αιώνα της αιμοσταγούς αποικιοκρατίας και τα φωτεινά διαφωτιστικά κείμενα ενός Καντ για τη «Διαρκή Ειρήνη» περίμεναν οι φιλόσοφοι κι ανθρωπιστές έναν 20ό αιώνα φωτός και ειρήνης, μέτρο της ανθρώπινης προόδου. Δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι έδειξαν το αντίθετο. Μαθαίνει ποτέ ο άνθρωπος; Σαν άτομα, πάντως, έστω βραχυπρόθεσμα, έστω σε μερικά βραχύβια κείμενά μας, θα ελπίζουμε πως βάθυνε αίφνης ο «στενεμένος» οίκαδε και ένδοθι κόσμος μας, πως τρίζοντας στους αρμούς της η κοινωνία μας, στους ίδιους αυτούς τριγμούς και εντάσεις θα αναγνωρίσει τη συνεκτική της δύναμη, πώς έχουμε επανανακαλύψει εντός μας και δίπλα μας τον άνθρωπο!



«Εξελίσσεται η επιστήμη, αντεξελίσσονται ανταγωνιστικά και οι ιοί, μια ιστορική συνύπαρξη ή ειρωνική 'συμβίωση' με τον θάνατό μας».



Από την άλλη, υπάρχουν και οι αρνητικές εκτιμήσεις, όπως του Ισραηλινού ιστορικού Γιουβάλ Νόα Χαράρι, που λέει ότι μετά την εξαφάνιση του κορωνοϊού από τις ζωές μας, πολλά θα αλλάξουν προς το χειρότερο, όπως η θυσία της ιδιωτικότητας στον βωμό της υγείας.

Σε τι κόσμο θα ζούμε όταν ξεπεράσουμε αυτήν την κρίση όσοι επιβιώσουμε; Το ερώτημα αυτό εξετάζει στο κεντρικό άρθρο των «Financial Times» o ιστορικός Γιουβάλ Νόα Χαράρι, άρθρο στο οποίο προφανώς αναφέρεστε. Η δική του απάντηση, που υπαινίσσεστε, είναι ότι ο κόσμος θα αντιμετωπίσει κρίσιμες επιλογές ανάμεσα σε μια κοινωνία αυξημένου κοινωνικού ελέγχου και παρακολούθησης από τη μια και πολιτικής χειραφέτησης και παγκόσμιας αλληλεγγύης από την άλλη. Το πρόταγμα καταπολέμησης των κινδύνων της πανδημίας συνεπάγεται προκλήσεις έντασης του κοινωνικού ελέγχου, μια απαισιόδοξη προοπτική αλλά, αντιτάσσω αθεράπευτα αισιόδοξος εγώ, τα μαθήματα από τη φωτισμένη συμπεριφορά των απλών ανθρώπων στην κρίση αυτή, την ψυχική συνάντηση με γέφυρα τα τραγούδια ανάμεσα στα αποκλεισμένα των πολυκατοικιών μπαλκόνια να ηχούν ένα άλλο, της ελπίδας αυτό τραγούδι. Κι είναι παράφωνα που κάποιος Τραμπ τρομπετίζει στη γραμμή του αμερικανικού «exceptionalism» και της αλά Φαρ Ουέστ γρήγορου πιστολιού και κλοπής των γαλλικών φαρμάκων. Στην κρίση, πιστολέρο Τραμπ, οι άνθρωποι γενικά συναντώνται και συνομιλούν, δεν «πυροβολούν».





«Ναι, έχει κάτι εγελιανό ετούτος ο ενοποιός στο τίποτα ιός, στο κοινό τέλος εξομοιώνοντας το ένα και ολικό νόημα της ιστορίας, στο τέλος του ανθρώπου νοηματοδοτώντας νομοτελειακά την τελικότητά του».

«Ο ιός αποκαλύπτει και τη μοναξιά μας»

Θα ήθελα να μας αναπτύξετε ένα θέμα που θίξατε σε πρόσφατο άρθρο σας: ο άγνωστος για πολλούς κίνδυνος που είναι ο «Άλλος». Ωστόσο, επισημάνατε ότι «σε αυτές τις ώρες του άφιλου φόβου, αναγνωρίζεται κι η παραμυθία της φιλίας».

Έμφοβοι έχουμε αναδιπλωθεί, είναι αλήθεια, λόγω κορωνοϊού στα σπίτια μας, στις πιο προσωπικές μας ασχολίες και ιδέες, στα ξεχασμένα και αλλοτριωμένα από την πολυάσχολη τύρβη «εντός μας».

Ο ιός αποκαλύπτει και τη μοναξιά μας: αντιμετωπίζουμε σε μια πρωτόγνωρη μοναξιά ο καθένας στο χείλος του αγνώστου, «έρμαιοι αόρατων και αναπόφευκτων δυνάμεων»: ο «Άλλος», ο διπλανός κι ο γείτονας γίνονται δυνητικές απειλές, εχθροί που πρέπει να μείνουν σε απόσταση, «κοινωνική αποστασιοποίηση» μας ορίζουν οι επίσημοι. Ένα αόρατο στίγμα κρύβεται - αλλά πού, σε μας, ή στον διπλανό μας; Μια «κοινή» μοίρα, που την ίδια ώρα μας εξομοιώνει αλλά και διαφορίζει, μας ενώνει αλλά και μας απομονώνει.

Μια επίσημη διάγνωση, θα μας καταδικάσει», αλλά είναι σε μια «αλήθεια» που θα έλθει απ' έξω που αφηνόμεθα για βοήθεια και σωτηρία, από συστήματα υγείας, γιατρούς και θεράποντες, εκτεθειμένους εξ αποστολής στον κίνδυνο του καθενός μας, Μόνοι, αλλά και με επιβεβαιωμένη την εξάρτηση και τη συνύπαρξη, με και από τους άλλους, την εγγενή μας κοινωνικότητα, την πολιτική μας φύση, το «ζώον πολιτικόν» του Αριστοτέλη, το συνάλληλον «αλλήλοις» των χριστιανών. Ανασφάλειες για το «έξω» και τον «άλλο» που την ίδια ώρα μας διανοίγουν ακριβώς στο έξω και στους άλλους, για πληροφόρηση και κατανόηση του αγνώστου ακριβώς που απειλεί, για συνδρομή και βοήθεια, για διάλογο και συνύπαρξη. Ναι, σε αυτές τις ώρες του άφιλου φόβου αναγνωρίζεται κι η παραμυθία της φιλίας.