«Η γέννα του καλικάντζαρου»

Παραμονές Χριστουγέννων. Αναμνήσεις, μυρωδιές, τραγούδια, παλιές φωτογραφίες, πρόσωπα αγαπημένα ξεπηδούν από το μνημοφυλάκιό μας. Το μυαλό κάνει μια γρήγορη μεταβολή και γυρίζει στα πρώτα μας χρόνια. Ο καθένας κάνει τη δική του στάση στα ενθύμιά του. Αναζήτηση μιας σταλιάς αλλιώτικου ρομαντισμού κόντρα στο ψηφιακό σκηνικό. Παραμύθια και ιστορίες που κάποτε ταξίδευαν από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά. Ετσι γινόταν και με τα Δωδεκαήμερα, την περίοδο που ξεκινά παραμονή Χριστουγέννων και φτάνει μέχρι την ημέρα των Φώτων.

Ιστορίες της γιαγιάς

Η γιαγιά Ελένη είχε πολλά να διηγηθεί για τις χαρές των ημερών. «Εχτύπησεν η καμπάνα του εσπερινού των Γεννών, εφκήκαν τζαι οι καλικάντζαροι εις τον γυρόν. Ώς τον εσπερινό των Φώτων, που εννά καλαντίσει ο παπάς». Την παραμονή των Χριστουγέννων σύμφωνα με την παράδοση οι καλικάντζαροι ανέβαιναν στον απάνω κόσμο προκαλώντας φόβο και τρόμο. Οι λεγόμενοι αλαβροστοισειώτες ήταν άνθρωποι που είχαν την ικανότητα να βλέπουν και να περιγράφουν τη μορφή των καλικάντζαρων. Οι νοικοκυρές όταν ζύμωναν τη βδομάδα πριν από τις γιορτές, έφτιαχναν τις λεγόμενες γεννόπιττες, (ψωμιά των Χριστουγέννων) στις οποίες χάρασσαν τον σταυρό και τις πασπάλιζαν με μαυρόκουκκο (μαύρο σουσάμι), το οποίο, όπως έλεγαν, απωθούσε τους καλικάντζαρους. Λευκά ρούχα δεν έπρεπε να μένουν το βράδυ πάνω στο σχοινί, ειδικότερα ρούχα βρεφών και μικρών παιδιών. Θα τα έπαιρναν οι καλικάντζαροι, τόνιζε η γιαγιά, και θα έκαναν κακό στα παιδιά. Γελούσα, θυμάμαι, και το ύφος της γινόταν σοβαρό - την προκαλούσα για μια εξήγηση, και απαντούσε: «Έτσι τα ήβραμεν που τους γονιούς μας».

Η διαδικασία

Μια φορά έφτασε η ώρα να γεννήσει η γυναίκα του καλικάντζαρου και δυσκολευόταν. Ο καλικάντζαρος τότε, χωρίς να χάσει χρόνο, πήγε στο πλησιέστερο χωριό, αναζήτησε το σπίτι της μαμής και της φώναξε: «Ε, τζυρά μαμμού». Αποκρίθηκε η μαμή, και αφού άνοιξε την πόρτα συλλογίστηκε και διερωτήθηκε τι μπορεί να την ήθελε ο καλικάντζαρος. «Η γυναίκα μου εννά γεννήσει τζαι δυσκολεύκεται. Να έρτεις να πάμε να τη δεις. Να ξέρεις όμως πως αν γεννηθεί αρσενικό θα πκιερωθείς με γρουσά… αν γεννηθεί όμως θηλυκό εν θα φκεις ζωντανή που δαμέσα…». Η μαμή έντρομη τον ακολούθησε. Σαν έφτασαν στο σπίτι, η γυναίκα του καλικάντζαρου σφάδαζε από τους πόνους. Η μαμή την ξεγέννησε, όμως το «μωρό» ήταν θηλυκό, έτσι έπρεπε να σκεφτεί γρήγορα. Κινδύνευε. Πήρε λοιπόν ένα αποκαΐδι κεριού και του έδωσε μορφή αντρικών γεννητικών οργάνων σε μια προσπάθεια να ξεγελάσει τον καλικάντζαρο. Τύλιξε το μωρό με ένα σεντόνι και όταν μπήκε στο δωμάτιο ο καλικάντζαρος και ζήτησε να μάθει το φύλο του νεογέννητου, τον έπεισε η επέμβαση της μαμής στο βρέφος. «Αρσενικό», του είπε και με μια γρήγορη κίνηση άφησε να φανεί το σώμα του μωρού, και το τύλιξε ξανά. Ο καλικάντζαρος έσπευσε να ανταμείψει τη μαμή και γέμισε την ποδιά της με φύλλα κρεμμυδιών. Εκείνη βγήκε απ’ το σπίτι και με γρήγορο βήμα απομακρύνθηκε. Τότε, έλυσε την ποδιά της και με μια γρήγορη κίνηση τίναξε τα φύλλα λέγοντας: «Μα ίνταμ που ‘ννα κάμω τα κρομμυόφυλλα;». Μόλις έφτασε στο σπίτι της σφάλισε την πόρτα και πήρε τις μονοούππες και τις τοποθέτησε σε σχήμα σταυρού πίσω από την πόρτα. Έπειτα, παρατήρησε ότι ένα κρεμμυδόφυλλο που είχε πιαστεί στο λουρί της ποδιάς της έγινε χρυσό και σκέφτηκε ότι πέταξε τα υπόλοιπα. Εν τω μεταξύ είχε σκουπίσει τα χέρια της σε ένα άσπρο πανί στο οποίο αποτυπώθηκαν τα αίματα της γέννας. Δεν πρόλαβε λοιπόν καλά-καλά να πλύνει τα χέρια της και άκουσε άγριες φωνές. Ο καλικάντζαρος ωρυόταν γιατί δεν μπορούσε να μπει στο σπίτι αφού ο σταυρός τον εμπόδιζε. «Επερίπαιξες με τζυρά μαμμού, έπρεπε να το ‘ξερα τζαι ήταν να σε κάμω κομμάθκια». Έφυγε φωνάζοντας και απειλώντας, ενώ η μαμή δεν βγήκε ξανά νύκτα από το σπίτι της.

H ταυτότητά τους

Οι καλικάντζαροι έρχονται από τα βάθη της γης, όπου ολόκληρο τον χρόνο προσπαθούν να κόψουν το δέντρο που τη στηρίζει. Κόβουν χωρίς να σταματούν και στο παρά πέντε έρχονται τα Χριστούγεννα, και λένε: «να πάμε πάνω στη γη και θα πέσει μόνο του». Ανεβαίνουν στη γη και τα Θεοφάνεια που επιστρέφουν βλέπουν ότι το δέντρο δεν κόπηκε. Και πάλι απ’ την αρχή. Συνήθη μέρη όπου μένουν στη γη είναι οι μύλοι, τα γεφύρια, τα ποτάμια και τα τρίστρατα (έτσι που να μην σχηματίζεται σταυροδρόμι) όπου παραμονεύουν κατά τη νύκτα και φεύγουν με το τρίτο λάλημα του πετεινού. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, τις μέρες αυτές τα «νερά είναι αβάφτιστα» και οι καλικάντζαροι βγαίνουν από τη γη για να πειράξουν και να τρομάξουν τους ανθρώπους πριν από τα Φώτα. Κατά την παράδοση, οι καλικάντζαροι είχαν δαιμονικές ιδιότητες, ήταν άνθρωποι με κακό ριζικό ή όσοι γεννήθηκαν μέσα στο Δωδεκαήμερο εκτός και αν βαπτίζονταν αμέσως, επίσης τερατώδη βρέφη και αυτόχειρες. Και σε αυτή την περίπτωση η σύνδεση με την αρχαία μυθολογία είναι αναπόφευκτη. Στην αρχαία Ελλάδα πίστευαν πως όταν οι νεκροί έβρισκαν την πόρτα του Άδη ανοιχτή, έβγαιναν στον πάνω κόσμο και γύριζαν σε όλα τα μέρη. Ο λαός έδινε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στους καλικάντζαρους: αποκρουστικοί, μαυριδεροί, ψηλοί, κοκκαλιάρηδες με κόκκινα μάτια, είχαν πόδια τράγου και τριχωτό σώμα ή ουρά κ.λπ., ήταν εριστικοί, χωρίς ίχνος εξυπνάδας και δεν μπορούσαν να ολοκληρώσουν μια δουλειά εξ ου και το δέντρο της γης που ποτέ δεν κατάφερναν να κόψουν. Κατά τις διάφορες διηγήσεις οι καλικάντζαροι παρουσιάζονταν μπροστά σε ανυποψίαστο κόσμο παίρνοντας διάφορες μορφές. Φοβούνταν τον σταυρό, το φως, τη φωτιά, ενώ σε κάποια σπίτια στην Κύπρο συνήθιζαν να κρεμάνε το κατωσάγονο του χοίρου σε έναν εξωτερικό τοίχο, αφού όπως πίστευαν απέτρεπε τους καλικάντζαρους από το να πλησιάσουν. Η δράση τους στη γη έφτανε στο τέλος της την παραμονή των Φώτων όπου ετελείτο ο μέγας αγιασμός, και ο ιερέας πήγαινε από σπίτι σε σπίτι ραντίζοντας κάθε γωνιά. Ακούγοντας το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου» εξαφανίζονταν αστραπιαία και κατέβαιναν ξανά στα σπλάχνα της γης, μέχρι την επόμενη χρονιά. Οι νοικοκυρές φρόντιζαν να τους «αποχαιρετήσουν» με τα ξεροτήανα και τηγανισμένα λουκάνικα τα οποία πετούσαν στη στέγη του σπιτιού λέγοντας: «τιτσίν τιτσίν λουκάνικον, μασαίριν μαυρομάνικον, να φάτε τζαι να φύετε». Κι οι μεγαλύτεροι έκαναν τον σταυρό τους: «άξιος που εννά ζήσει ώς του χρόνου». Κι ο κύκλος της ζωής έπαιρνε και πάλι τη φορά του.

Ιστορίες από το βούττημαν του ήλιου μέχρι το ζιαφέττιν

Η μάχη του καλού με το κακό

Άλλοτε… ένας γεωργός επέστρεφε με τα βόδια του από το χωράφι, σχεδόν είχε πέσει ο ήλιος. Κάποια στιγμή άκουσε φασαρία και τραγούδια στον δρόμο του. Αφού πλησίασε είδε μια παρέα από καλικάντζαρους να διασκεδάζουν και να πίνουν κρασί μέσα σε νύχι γαϊδάρου. Ο άντρας δεν μπορούσε να περάσει, ενώ οι καλικάντζαροι επίμονα τον καλούσαν στο τραπέζι τους: «Κόπιασε να φάμεν τζαι να πιούμεν». Δεν είχε λοιπόν επιλογή και κάθισε μαζί τους. «Πόθεν να πιάσω να φάω τζαι να πιω; Έκανε τις τέσσερις κινήσεις σχηματίζοντας πάνω στο τραπέζι τον σταυρό. Τότε αστραπιαία εξαφανίστηκαν, κι ο άντρας προχώρησε ήσυχα προς το σπίτι του. Η μια ιστορία διαδεχόταν την άλλην με το δικό της ξεχωριστό μήνυμα η καθεμία… «Ο πατέρας με τη μικρή του κόρη επέστρεφαν από την πόλη στο χωριό. Άρχισε να σκοτεινιάζει. Σε κάποιο σημείο της διαδρομής η κόρη ρώτησε έντρομη τον πατέρα της: ’Παπά, μα πόθεν ακούουνται φκιολιά τζαι λαούτα έτσι ώρα;’. ’Έν’ αππέσσω του όρους κόρη μου, θα ‘χουν ζιαφέττιν (γλέντι)’. ’Μα το τραούδιν τους έννεν σαν τα δικά μας’. Όσο λιγόστευε το φως, η μουσική γινόταν πιο δυνατή. ’Παρπάτα κόρη μου κοντά στο χτηνό μας να πάμε στο χωρκό’. Τότε ακούστηκε μια μεγάλη χλαλοή λες και κυλούσαν μεγάλες πέτρες από το βουνό κι ο ήχος κατέβαινε προς τον ποταμό. ’Με κάποιον θα συνοπλάστηκαν τζαι εσταύρωσεν τους…’, είπε χαμηλόφωνα, κι η κόρη αντιφώνησε ’Καλικάντζαροι;’, και χώθηκε στην αγκαλιά του πατέρα της». Για τη γιαγιά Ελένη οι καλικάντζαροι ήταν ιστορία και όχι παραμύθι. Ο τόνος της φωνής της και οι εκφράσεις του προσώπου της ακολουθούσαν τη διήγηση και της έδιναν πνοή, χρώμα και ήχο. Η ευλαβική συνέχεια της προφορικής παράδοσης. «Γιε μου σήμερα καλικάντζαροι έν’ τα πλάσματα… που θέλουν το κακόν του άλλου». Δεν ήξερε ελληνική μυθολογία. Τελικά, για εκείνην οι καλικάντζαροι δεν ήταν παρά μια αναφορά στην αιώνια μάχη του καλού με το κακό, κι ο άνθρωπος να είναι στη μέση και να έχει την απόλυτη ελευθερία να κάνει την επιλογή του.