Ο «Άγιος Σπυρίδων» γράφει ιστορία

Ένα από τα τελευταία παραδοσιακά αλιευτικά σκάφη της Κύπρου, κομμάτι της ναυτικής παράδοσης του νησιού, αποσυντίθεται αυτές τις μέρες στο Λατσί της Πάφου. Ο Άγιος Σπυρίδων, ένα ξύλινο σκάφος που κατασκευάστηκε στην Κρήτη το 1950 και εισήχθηκε στην Κύπρο το 1954, δεν κατέστη δυνατό να διασωθεί και αποκατασταθεί, ώστε να αποτελέσει μέρος της ναυτικής παράδοσης και πολιτιστικής κληρονομιάς της χώρας μας. Ωστόσο, με παρέμβαση του Εργαστηρίου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών του Πανεπιστημίου Κύπρου, η διάλυσή του γίνεται ελεγχόμενα και αυτό σημαίνει, τουλάχιστον, την ολοκληρωμένη τεκμηρίωση, καταγραφή και ψηφιακή διατήρησή του.

Η ιστορία του

Το τέλος του αλιευτικού «Άγιος Σπυρίδων» ξεκίνησε το 2004, όταν παροπλίστηκε, δηλαδή αποσύρθηκε από τη θάλασσα, βάσει ενός ευρωπαϊκού προγράμματος «ελάφρυνσης της αλιευτικής πίεσης». Το εν λόγω πρόγραμμα ζητά την απόσυρση αλιευτικών σκαφών από τη θάλασσα με σκοπό την προστασία της παράκτιας ζώνης, γεγονός, ωστόσο, που έχει τραγικές επιπτώσεις στη διατήρηση της ναυτικής κληρονομιάς της Κύπρου, καθώς με αυτόν τον τρόπο καταστρέφονται πολλά σκάφη που κανείς -ή σχεδόν κανείς- έχει τους πόρους ή τη διάθεση να διασώσει.

Ένα από αυτά τα σκάφη είναι ο «Άγιος Σπυρίδων», που βρίσκεται αφημένο εδώ και 15 χρόνια εκτός νερού στο Λατσί της Πάφου, δίπλα στη μαρίνα του Δήμου Πόλης Χρυσοχούς. «Η πείρα έδειξε ότι ένα σκάφος όταν το βγάλεις στη στεριά, πεθαίνει», αναφέρει η δρ Στέλλα Δεμέστιχα, επικεφαλής του Εργαστηρίου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου που ουσιαστικά παρενέβη για την -έστω ψηφιακή- διάσωση του σκάφους.

«Η ιστορία του «Αγίου Σπυρίδωνα» έφτασε στα αυτιά μας πριν δύο χρόνια», εξηγεί η δρ Δεμέστιχα, επισημαίνοντας ότι το δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Πόλεως Χρυσοχούς, που είναι επίσημα ο ιδιοκτήτης του, αποφάσισε πως το σκάφος είναι πλέον επικίνδυνο και έτοιμο να καταρρεύσει, με τα ξύλα του να έχουν αποσαθρωθεί. «Αρχίσαμε να ψάχνουμε εναλλακτικές λύσεις, από τη μεταφορά μέχρι τη χρηματοδότηση για συντήρηση του σκάφους», ωστόσο παρά τις έντονες προσπάθειες, δεν κατέστη δυνατή η χρηματοδότηση του πρότζεκτ.

Η μόνη εφικτή λύση

Μπροστά στον κίνδυνο κατάρρευσης και ολικής καταστροφής, αποφασίστηκε η ενδελεχής αποτύπωση και η ελεγχόμενη διάλυση του σκάφους, ως οι μόνες εφικτές δράσεις. Τον Φεβρουάριο του 2018 έγινε η πρώτη προσπάθεια τεκμηρίωσης του σκάφους με ψηφιακές και συμβατικές μεθόδους, σε συνεργασία με το Κυπριακό Ινστιτούτο, προσπάθεια που στήριξαν το Τμήμα Αλιείας και Θαλάσσιων Ερευνών και ο Δήμος Πόλεως Χρυσοχούς.

Για πρώτη φορά

Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Νικολάου, ενάλιο αρχαιολόγο στο εργαστήρι του ΠΚ και υπεύθυνο πεδίου του προγράμματος, είναι η πρώτη φορά που πραγματοποιείται στην Κύπρο «και γενικότερα στην Ανατολική Μεσόγειο» ελεγχόμενη διάλυση σκάφους, που δεν έχει πραγματοποιηθεί ούτε στην Ελλάδα ακόμη.

Με αυτόν τον τρόπο, «διασώζεται ψηφιακά όλη η γνώση κατασκευής του Άγιου Σπυρίδωνα», σχολιάζει η δρ Δεμέστιχα. Η ελεγχόμενη διάλυση σημαίνει ουσιαστικά την καταγραφή «κομμάτι-κομμάτι, ώστε να κάνουμε μια ανασκαφή στο σκάφος για να μπορέσουμε να αποτυπώσουμε όλα τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά του και να διατηρηθεί η ψηφιακή του εικόνα, να το συντηρήσουμε δηλαδή ως ψηφιακό αντικείμενο γιατί το πραγματικό διαλύεται σιγά σιγά».

Κάλεσμα σε καλλιτέχνες

Παράλληλα με την ελεγχόμενη διάλυση του σκάφους, που σύμφωνα με τον κ. Νικολάου αναμένεται να ολοκληρωθεί μέχρι τις 12 Δεκεμβρίου, ξεκίνησε η εθνογραφική έρευνα για την ιστορία του: Το αλιευτικό «Άγιος Σπυρίδων» έφτασε στην Κύπρο, και συγκεκριμένα στην Ορμήδεια, το 1954 και πωλήθηκε αργότερα σε μια εταιρεία στην Πάφο. Χρησιμοποιήθηκε ως μηχανότρατα για 50 χρόνια προτού αποσυρθεί.

Αξίζει να σημειωθεί ότι επιλεγμένα χαρακτηριστικά τμήματα του σκάφους, τα οποία έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε σχέση με τη ναυπηγική τέχνη, θα διαφυλαχτούν στο Πανεπιστήμιο Κύπρου για περαιτέρω μελέτη ως υλικά τεκμήρια της τεχνικής κατασκευής και χρήσης του. Σύμφωνα με τον κ. Νικολάου, μελλοντικά αυτά τα υλικά θα καταλήξουν σε μια έκθεση.

Σύμφωνα με τον ίδιο, ένας εκ των εγγονών της τελευταίας οικογένειας στην οποία ανήκε η μηχανότρατα δήλωσε την πρόθεσή του να συντηρήσει αφιλοκερδώς τα μηχανικά μέρη του σκάφους, για να καταλήξουν «σε ένα χώρο που θα συγγενεύει με τη θάλασσα, ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα ή σχετικό δήμο».

Τα υπόλοιπα μέρη, «δεν θέλουμε να καταστραφούν! Γι’ αυτό καλούμε καλλιτέχνες και κατασκευαστές επίπλων που ενδιαφέρονται να αξιοποιήσουν την ξυλεία του πλοίου και να του δώσουν ξανά ζωή» λέει ο κ. Νικολάου, για να σχολιάσει η δρ Δεμέστιχα ότι «πρόκειται για ξύλα μεγάλα, δυσεύρετα πολλές φορές, και είναι κρίμα να πετιούνται, πρέπει να επαναχρησιμοποιούνται», για τη δημιουργία ενός νέου αφηγήματος που θα ενσωματώνει τη μνήμη της προηγούμενης ζωής τους.