40 χρόνια παραδοσιακός βούρκατζιης (pics)

Ένας βούρκατζιης, από τους τελευταίους που έμειναν στην Κύπρο, είναι ο βοσκός Μάριος Γιασεμή από τα Πάνω Πολεμίδια, Λεμεσού. Περίπου 40 χρόνια ασκεί την τέχνη της παραδοσιακής βούρκας, όταν κάθε τόσο τα επιδέξια χέρια του αφήνουν τη σφυρηλάτηση της λάμας του μαχαιριού και το κάρφωμα του κουδουνιού, για να αφοσιωθούν στο «πλάσιμο» του κατσικίσιου ή τραουλλινού δέρματος. Το αποτέλεσμα ο αθάνατος δερμάτινος σάκος, ο οποίος ακόμη και σήμερα προκαλεί θαυμασμό εκεί όπου θα βρεθεί κρεμασμένος. Ανηφορίσαμε μέχρι τη φάρμα του, με σκοπό να μας δείξει και να μας μιλήσει για μια τέχνη που η ιστορία της χάνεται στα βάθη των αιώνων.

«Γνάψιμο» τομαριού

Σύμφωνα με τον Μάριο Γιασεμή τα στάδια κατασκευής μιας βούρκας χωρίζονται σε δύο μέρη, το «γνάψιμο», δηλαδή η επεξεργασία του δέρματος (βυρσοδεψία), και το ράψιμο. Σήμερα, τονίζει, κανένας βούρκατζιης δεν «γνάφκει», αλλά όλοι τους προμηθεύονται έτοιμο επεξεργασμένο δέρμα. Ο λόγος, όπως εξηγεί, έχει να κάνει με τις μεγάλες απαιτήσεις (αποφυγή καψιμάτων του δέρματος) και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες γίνεται η επεξεργασία (δυσοσμία). Ακόμη και ο ίδιος, ο οποίος γνωρίζει πολύ καλά τη διαδικασία και ίσως, όπως πιστεύει, να είναι ο τελευταίος που την κατέχει στο νησί -κατόπιν μαθητείας του κοντά στον γέροντα Τριαντάφυλλο από τη Γιαλιά της Πάφου ο οποίος ήταν ο τελευταίος «γναψιάς» (βυρσοδέψης) στην Κύπρο- προτιμά σήμερα να πηγαίνει τα αλατισμένα δέρματα αιγών ή τράγων σε βυρσοδεψείο της Λεμεσού , το οποίο στη συνέχεια θα του τα παραδώσει επεξεργασμένα με σύγχρονες μεθόδους.





Βούρκες, τραουλλινές ποΐνες και κουούνια στην αυλή του.



Πρώτες ύλες

Τη μέθοδο την άσκησε πολλές φορές στο παρελθόν και ακούγοντάς τον να την περιγράφει αντιλαμβάνεται εύκολα κανείς ότι ακουμπά στα βάθη των αιώνων, μέσα από την παρατήρηση και τους πειραματισμούς του ανθρώπου, αναζητώντας πάντα τις πρώτες ύλες στο γύρω του περιβάλλον, στη φύση. Η πρώτη τέχνη, όπως μας λέει χαρακτηριστικά ο Μάριος, είναι να είναι μερακλής ο σφαγέας, ο «κασάπης», ώστε όταν αφαιρέσει το δέρμα να μην αφήσει τρύπες με «τη μούττην του μασιαιρκού». Αυτό, όπως τονίζει, το έλεγχε πολύ καλά ο κατασκευαστής βούρκας, ώστε να προμηθευόταν τα δέρματα ανέπαφα από τον λαιμό μέχρι τα πόδια. Στη συνέχεια τα έπαιρνε στο εργαστήρι του, τα αλάτιζε και τα φύλαγε, μέχρι να έρθει ο κατάλληλος καιρός του «γναψίματος», ο Σεπτέμβρης, αφού από τη μία προαπαιτείτο να μαζέψει για φυτική κατεργασία το ρούδι που βγαίνει τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο στο Τρόοδος και από την άλλη έπρεπε να πέσουν οι υψηλές θερμοκρασίες, που συχνά είχαν ως αποτέλεσμα να καίγονται τα τομάρια με μείγμα από ασβέστη και κοπριά ορνίθων. Ο Μάριος πιστεύει ότι ειδικά το στάδιο αυτό, το οποίο αποτελεί το τρίτο στη σειρά, μετά το σφάξιμο και το αλάτισμα, είναι ο λόγος που έχει εγκαταλειφτεί στις μέρες μας το «γνάψιμο» από τους κατασκευαστές βούρκας. Αφού γίνει η επάλειψη, σειρά έχει το τρίψιμο με «πουρόπετρα», ώστε να αφαιρεθεί η τρίχα, μετά και τη δράση του μείγματος.





Ο Μάριος Γιασεμή από τα Πάνω Πολεμίδια δουλεύει με τα επεξεργασμένα τομάρια. Όταν στα 19 του αποφάσισε να γίνει βοσκός, συγχρόνως είχε και το μεράκι να μάθει να κατασκευάζει βούρκες, βέργες, μαχαίρια και κουδούνια.



Ρούδι και νερό

 «Μετά θα ράψεις τα πόδκια, τον κώλον, τζαι θα μείνει ο λαιμός ανοιχτός», συνεχίζει ο Μάριος, «τζαι θα μπήξεις μέσα το ρούδι μέχρι να γίνει τυμπάνωση». Ακολούθως το «σκηνικό» αυτής της μεγάλης διαδικασίας μεταφέρεται σε μια δεξαμενή. Αφού γεμίσει με ρούδι η βούρκα, όπως αναφέρθηκε, γεμίζει και με νερό. Αυτά τα δύο θα καταστήσουν το τομάρι λείο και εύκαμπτο. Τώρα μπορεί να ραφτεί ο λαιμός και να αφεθεί η βούρκα να επιπλέει στη δεξαμενή για οκτώ μέρες, φροντίζοντας ο κατασκευαστής κάθε πρωί να αλλάζει την πλευρά που τη χτυπά ο ήλιος. Μετά από οκτώ μέρες βγαίνει από το νερό, αφαιρείται το ρούδι και ολοκληρώνεται έτσι η διαδικασία επεξεργασίας του τομαριού. Η βούρκα είναι έτοιμη για ράψιμο.



Επεξεργασμένα τομάρια.



Ράψιμο

«Σήμερα στην Κύπρο δεν κατασκευάζει κανένας βούρκες, αλλά όλοι ράφκουσιν βούρκες!», τονίζει σκυφτός πάνω από το δέρμα που βρεγμένο περιμένει να μεταμορφωθεί στα χέρια του σε στολισμένο δημιούργημα. Όπως αναφέρει, για να είναι «εύπλαστο» το δέρμα στα χέρια του, πρέπει να το διατηρεί βρεγμένο, μετά το αφήνει να στεγνώνει και ξανά το ίδιο για αρκετές φορές. Έτσι το ράψιμο μιας βούρκας δεν είναι υπόθεση της μιας μέρας. Το σημερινό δέρμα που κρατά στα χέρια του, σε σύγκριση με το παλιό που ετοίμαζε ο ίδιος και οι παλιοί κατασκευαστές, είναι πιο μαλακό. Και πάλι, επισημαίνει ο Μάριος, εάν η παλιά βούρκα «δουλευτεί», χρησιμοποιηθεί αρκετές φορές, το δέρμα σιγά-σιγά μαλακώνει. Ειδάλλως όσα χρόνια και να περάσουν θα παραμείνει σκληρό. Πόσω μάλλον εάν είναι από δέρμα «τραουλλινό», το οποίο προσφερόταν και για τις μπότες παλιά. Τέτοιες φρόντισε να κατασκευάσει και ο Μάριος επιδεικνύοντάς μας τις με καμάρι.





Τρυπώντας το στόμα της βούρκας.



Εργαλεία

Στο τραπέζι που ράβει είναι ακουμπισμένα τα εργαλεία της δουλειάς: τα «σουβλιά» για το τρύπημα, ψαλίδι, βελόνα και κλωστή. Παλιά, λέει, δεν χρησιμοποιείτο κλωστή, αλλά το λεγόμενο «συρίμι», λεπτό και διαφανές νήμα από δέρμα εριφίου. Σήμερα χρησιμοποιεί κλωστή για τα δίχτυα των ψαράδων, που είναι κι αυτή γερή.





Σουβλιά για το τρύπημα.



Κλώσια

Στην αρχή, λέει, ο λαιμός μένει στο κάτω μέρος και ράβεται. Το άλλο άκρο γυρίζει ανάποδα, σχίζεται και σχηματίζονται τα «κλώσια». Στο σημείο όπου γίνεται το γύρισμα θα σχηματίσει και το στόμα της βούρκας, απ’ όπου θα κρέμονται τα κλώσια. Εδώ, λέει, η τέχνη είναι να τα «κλαδέψει» μακριά και σε αυτό παίζει ρόλο το σημείο όπου θα γίνει το γύρισμα του δέρματος. Στην «πλάτη» της βούρκας προστίθενται δύο λουριά-ιμάντες από άλλο τομάρι. Επίσης από άλλο τομάρι και ο «κώλος» της βούρκας. Συνολικά για την κατασκευή της απαιτείται ενάμιση τομάρι ζώου. Αφού γίνουν τα ραψίματα γεμίζει το εσωτερικό της βούρκας, η οποία παραμείνει βρεγμένη, με σιτάρι, έτσι ώστε να πάρει το γνωστό της σχήμα, και αφήνεται 3-4 μέρες να στεγνώσει καλά. Στο τέλος γίνεται στόλισμα με αμματόπετρα ή κέρατο ή καμπανελλούιν.





Στην «πλάτη» της βούρκας προστίθενται δύο λουριά-ιμάντες από άλλο τομάρι.





Ποΐνες από σκληρό τραουλλινό δέρμα. 

Από μεράκι οι κατασκευές του

Ο Μάριος Γιασεμή θυμάται όταν πριν 40 περίπου χρόνια αποφάσισε να γίνει σε ηλικία 19 χρονών βοσκός. Τότε συγχρόνως είχε και το μεράκι να μάθει να κατασκευάζει βούρκες, βέργες, μαχαίρια και κουδούνια, δηλαδή όλα τα σημαντικά εργαλεία του βοσκού. Μαθήτευσε για όλα κοντά σε παλιούς τεχνίτες, ενώ παράλληλα πειραματιζόταν και ο ίδιος. Για τη βούρκα θεωρεί δάσκαλό του τον γέρο τότε βοσκό στα Πάνω Πολεμίδια Ανδρέα Παφίτη, ο οποίος ήξερε την τέχνη της παφίτικης βούρκας, όπου και η καταγωγή του. Όπως θυμάται, ο Ανδρέας Παφίτης ποτέ δεν αποχωριζόταν τη βούρκα, τη βέρκα και τις «τραουλλινές» ποδίνες του, ακόμη και σε γάμους με αυτά πήγαινε. Τον εαυτό του, καθισμένο κάτω από μια «τερατσιά», να ράβει για τα επόμενα χρόνια βούρκα, υπό τον ήχο των κουδουνιών από το κοπάδι του, βλέπει σήμερα με τα μάτια της μνήμης ο Μάριος Γιασεμή.

Λάθη που βλέπει

Στις μέρες μας, τονίζει, εάν υπάρχουν 50 περίπου κατασκευαστές βούρκας στην Κύπρο, οι 10 μόνο είναι καλοί. Συχνά βλέπει σοβαρά λάθη σε σημερινές βούρκες άλλων κατασκευαστών, με πιο τρανταχτό αυτό σε φωτογραφία που αποθήκευσε στο κινητό του και μας τη δείχνει, όπου τα κλώσια είναι πολύ κοντά και κρέμονται μέχρι τη μέση. «Είναι περιπαίξιμο», λέει χαρακτηριστικά. Επίσης αναφέρεται σε ορισμένους τεχνίτες οι οποίοι αντί να διπλώνουν επιδέξια το δέρμα στο στόμα σχηματίζοντας ομοιόμορφες πτυχές, προτιμούν να το κρατούν πιεσμένο για μερικές μέρες με μία μέγκενη, με το αποτέλεσμα, κατά την κρίση του, να είναι άχαρο και τεχνητό. Σήμερα οι βοσκοί σπάνια θα έρθουν να του ζητήσουν βούρκες, έρχονται όσοι τις θέλουν για να τις κρεμάσουν κοντά στο τζάκι. Μπορεί, μάλιστα, να είναι και γυναίκες που τις ζητούν για διακόσμηση στο σπίτι τους. Υπάρχουν, λέει, ακόμη ελάχιστοι κυνηγοί που τις χρησιμοποιούν στις εξορμήσεις, όμως χρειάζεται προσοχή, γιατί γδέρνονται εύκολα κατά το πέρασμα στα αγκαθωτά «ρασιά» που αφθονούν στην Κύπρο.

Η πολιτεία αδιαφορεί

Για τις παραδοσιακές κατασκευές, δηλώνει, δεν υπάρχει καμία στήριξη από την επίσημη πολιτεία, είτε για τα καμινιασμένα και καρφωτά «τσακκάρκα» και «κουούνια» του, τα οποία παρουσιάσαμε σε αυτή τη στήλη πριν από δύο χρόνια, είτε για τις βούρκες του. Παλιά του προτάθηκε να στήσει μόνιμο πάγκο στο ιστορικό Παντοπωλείο της Λεμεσού, ώστε να κατασκευάζει εκεί τα προϊόντα του και ο κόσμος να έρχεται σε επαφή με την τέχνη του. Ωστόσο το ύψος του ενοικίου που του ζητήθηκε τον έκανε να αρνηθεί. Αξίζει να αναφερθεί ότι πρόσφατα τον προσκάλεσαν να συμμετάσχει σε πανελλήνια έκθεση μαχαιροποιών, ως εκπρόσωπο της Κύπρου, δυστυχώς όμως οι καθημερινές υποχρεώσεις δεν του το επέτρεψαν.