Ο Λεόντιος Κωστρίκης ασχολείται με το AIDS από τη δεκαετία του ’80, όταν ανακαλύφθηκε η νόσος και ο ιός HIV που την προκαλεί. Ζώντας τότε ως νέος ερευνητής στην καρδιά των γεγονότων και της έρευνας, τη Νέα Υόρκη, συμμετείχε στις πρώτες μελέτες για την επιδημία του AIDS, τον καιρό που, όντας ακόμη άγνωστη ασθένεια, προκαλούσε φόβο και μόνο στο άκουσμά της. Στις ΗΠΑ εργάστηκε για το Ίδρυμα Elizabeth Glazer Pediatric για το AIDS, το Aaron Diamond και το Patti Birch 1991 Trust, επιτυγχάνοντας την αναγνώρισή του διεθνώς ως επιστήμονα που συνέβαλε στη μελέτη της μόλυνσης από τον HIV, της επιδημιολογίας και της συμπεριφοράς του ιού, καθώς και της αντίστασής του στη φαρμακευτική αγωγή. Σήμερα, ως καθηγητής στο Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου και επικεφαλής του Εργαστηρίου Βιοτεχνολογίας και Μοριακής Ιολογίας, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την άγνοια και τον εφησυχασμό που επικρατεί απέναντι στο AIDS και ελλοχεύει τον κίνδυνο μιας νέας επιδημίας όχι μόνο διεθνώς, αλλά και στην Κύπρο.
«Είναι απίστευτο πόση άγνοια υπάρχει στους φοιτητές μας», μας είπε, όταν συναντηθήκαμε στο γραφείο του στο πανεπιστήμιο με αφορμή την επανέναρξη από το εργαστήριό του της έρευνας πάνω σε δείγματα νεο-διαγνωσθέντων οροθετικών στην Κύπρο, την οποία είχε διακόψει το Υπουργείο Υγείας το 2012 λόγω της οικονομικής κρίσης. «Οι περισσότεροι φοιτητές είναι κορίτσια, γυναίκες και υπάρχει άγνοια για αυτό το θέμα. Εξηγώ για τη μετάδοση και διαβλέπω ένα φόβο στα μάτια τους. Ο φόβος κατά την ταπεινή μου άποψη είναι λόγω άγνοιας. Τους συμβουλεύω να κάνουν εμβόλιο για τον HPV (σ.σ.: τον ιό που προκαλεί τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας), θα το κάνω κι εγώ στην κόρη μου όταν φτάσει σε εκείνη την ηλικία. Βλέπεις ότι ακόμα και τότε, όταν το λέω ως γονιός και όχι ως καθηγητής, τους φοβίζει – ότι ένας γονιός θα κάνει στην κόρη του εμβόλιο που θα την προστατέψει από σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα. Και τους εξηγώ, μακάρι να υπήρχε και το εμβόλιο για τον HIV – κι αυτό θα το έκανα. Αλλά δεν υπάρχει. Υπάρχει όμως το προστατευόμενο σεξ, το οποίο πρέπει να εφαρμόζεται ευλαβικά. Τότε κάποιες πιο τολμηρές θα ρωτήσουν πώς μπορείς να κάνεις προστατευόμενο σεξ όταν είσαι σε σταθερή σχέση. Υπάρχει φόβος και υπάρχει άγνοια», λέει.
Η κόπωση του AIDS
Αρχικά το AIDS ήταν φόβος, άγνοια και στίγμα – προπάντων για τους ομοφυλόφιλους. Σήμερα η άγνοια σε μεγάλο βαθμό παραμένει, ενώ ο φόβος και το στίγμα έχουν αντικατασταθεί από την κόπωση και την παραμέληση της νόσου. «Υπάρχει ένα συναίσθημα και στην Κύπρο που είναι κοινό με μια παγκόσμια νοοτροπία: οι μεν νεαροί που γεννήθηκαν τη δεκαετία του '90 και του 2000, τώρα είναι 20 χρονών περίπου, θεωρούν ότι αυτή η ασθένεια δεν τους αφορά, ανήκει στη γενιά των γονέων τους. Αυτή η ηλικία αποδεικνύεται η πιο ευάλωτη στην Κύπρο. Αυτή η γενιά ούτε για θεραπείες ξέρει, ούτε ακούει να πεθαίνουν άτομα από τον HIV. Και τα άτομα που λαμβάνουν σήμερα αντιρετροϊκή θεραπεία είναι υγιέστατα, δεν έχουν σημάδια της νόσου. Έχει να κάνει με μια ανθρώπινη αντίδραση που είναι πως κάθε γενιά έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, τη δική της κουλτούρα και δεν θέλει να είναι συνυφασμένη με χαρακτηριστικά άλλης γενιάς», εξηγεί ο Λεόντιος Κωστρίκης. Η κόπωση συναντάται στις μεγαλύτερες ηλικίες που, κατά κάποιον τρόπο, «βαρέθηκαν» να ακούν για το AIDS και το προστατευόμενο σεξ. «Σε εμάς που έχουμε ζήσει την έξαρση της επιδημίας σε χρόνια που είμαστε σεξουαλικά ενεργοί επέρχεται αυτό που ονομάζεται ‘fatigue’ - κόπωση. Κουράζεται ο κόσμος. Οι ομοφυλόφιλοι άνδρες, για παράδειγμα, είχαν χτυπηθεί ανελέητα τη δεκαετία του '80-’90. Μετά περιορίστηκε η σεξουαλική τους επαφή με μακροχρόνιους δεσμούς, προστατευόμενο σεξ, αντιρετροϊκή θεραπεία. Σε κάποια φάση κουράστηκαν. Φτάνουν την ηλικία των 55-60, σηκώνονται ένα πρωί και λένε 'φτάνει, το βαρέθηκα αυτό το πράγμα'. Όσο παράξενο κι αν ακούγεται, είναι η κόπωση της ασθένειας – υπάρχει ειδικά για το AIDS, αλλά και γενικά για πολλές ασθένειες. Έτσι, οι διαφορετικές ηλικίες καταλήγουν να κάνουν σεξ χωρίς προστασία για διαφορετικούς λόγους».
Πρώτη φορά Κύπριοι
Από το εργαστήριό του, ο δρ Κωστρίκης παρακολουθεί την πορεία του HIV στην Κύπρο, τη συμπεριφορά και τη μετάλλαξή του, καθώς και την αυξανόμενη μετάδοσή του, αφού τα περιστατικά είναι κάθε χρόνο και περισσότερα. Επιπλέον, εξετάζει την ανθεκτικότητα του ιού απέναντι στην υφιστάμενη αντιρετροϊκή αγωγή που προσφέρεται στους οροθετικούς, προκειμένου να συστήνονται στους γιατρούς τα πιο αποτελεσματικά φάρμακα για κάθε άτομο. Το πρόγραμμα είχε διακοπεί το διάστημα 2013-2016, λόγω της κρίσης, όμως τώρα επανήλθε και ήδη στο εργαστήριο εξετάζονται τα πρώτα δείγματα για το 2017. Όπως εξηγεί ο καθηγητής, ο ιός μπορεί να έχει αντίσταση σε φάρμακα προτού καν ξεκινήσει ο οροθετικός τη θεραπεία, διότι του μετέδωσε τον ιό κάποιος που έχει ήδη αντίσταση. Ως αποτέλεσμα, ο HIV όχι μόνο δεν βλάπτεται από τα φάρμακα, αλλά αυτά τον βοηθούν κιόλας να γίνει πιο ισχυρός.
Ο HIV εξάλλου δεν είναι ένας απλός ιός. Είναι πολυμορφικός και αλλάζει διαρκώς, για αυτό και είναι δύσκολο να παρασκευαστεί εμβόλιο για αυτόν, αφού δεν έχει βρεθεί ο κοινός παρονομαστής στους τύπους του ιού που εντοπίζονται. «Το DNA του ενός ιού HIV από τον άλλον μπορεί να διαφέρει και κατά 40%, είναι τεράστιο. Σκεφτείτε ότι το DNA του ανθρώπου από τον χιμπατζή διαφέρει μόνο κατά 3%», εξηγεί ο δρ Κωστρίκης. Στην Κύπρο υπάρχει πολυμορφική λοίμωξη, δηλαδή διάφοροι τύποι του ιού. Είναι ωστόσο γενετικά πολύ κοντινοί, φαίνεται δηλαδή πως έχει μεταδοθεί από τον έναν στον άλλον. Όπως προκύπτει από την ομαδοποίηση των νέων λοιμώξεων στο εργαστήριο του δρος Κωστρίκη, αφορούν πλέον πρωτίστως άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες, άτομα από όλη την Κύπρο, κυρίως στις ηλικίες 31-51 χρόνων.
Και αυτό είναι κάτι νέο, καθώς προηγουμένως οι λοιμώξεις ήταν κυρίως από το εξωτερικό. Κύπριοι του εξωτερικού, μετανάστες από μέρη όπου υπάρχει επιδημία κ.τ.λ. «Είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε ενεργή μετάδοση του ιού στην Κύπρο από Κύπριους ασθενείς», αναφέρει ο δρ Κωστρίκης. Σε ποσοστό 12% τα νέα περιστατικά αφορούν άτομα που ήρθαν από τη Ρουμανία φέροντας ήδη τον ιό, και ακολουθούν άτομα από την Ελλάδα (5%), την Αφρική κ.α. Τρεις στους τέσσερις είναι άνδρες, ενώ δύο τύποι του ιού HIV συναντώνται – ο υπότυπος Β που είναι ο συχνότερος στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ και ο υπότυπος Α που συναντάται στη Μεσόγειο και τα Βαλκάνια.
«Ωρολογιακή βόμβα που θα σκάσει»
Οι ερευνητές έχουν πρόσβαση στα –κωδικοποιημένα– στοιχεία που δίνουν οι νεοδιαγνωσθέντες όταν πηγαίνουν για την εξέταση. Μεταξύ άλλων, οι οροθετικοί δηλώνουν από πού πιστεύουν ότι κόλλησαν τον ιό, όπου μόνο το 1% θεωρεί ότι μολύνθηκε από επαναχρησιμοποιημένη βελόνα, όντας χρήστης εξαρτησιογόνων ουσιών. Για τον κ. Κωστρίκη όμως η εικόνα αυτή είναι παραπλανητική. «Είναι μία ωρολογιακή βόμβα που θα σκάσει κάποτε. Αναμένω ότι θα υπάρξει επιδημία από λοίμωξη HIV μεταξύ των χρηστών ουσιών. Για την ώρα δεν έχουμε, απλώς δεν έτυχε ακόμα. Γιατί δεν έτυχε κάποιος χρήστης να είναι θετικός στον HIV. Στην Αθήνα π.χ. υπήρξε ξαφνικά μια επιδημία το 2013».
Ο ίδιος τονίζει ότι αυτές οι γενετικές μελέτες για τον HIV έχουν μεγάλη σημασία διότι δείχνουν τη δυναμική μετάδοσης του ιού στην Κύπρο και τον πληθυσμό, αναδεικνύοντας πως η κυβέρνηση και το Υπουργείο Υγείας πρέπει να δώσουν έμφαση στην πρόληψη. Για την Κύπρο τα στοιχεία δείχνουν πλέον πως η ενημέρωση πρέπει να εστιάσει στους νέους άντρες που έχουν ερωτική επαφή με άνδρες. Συμφωνεί, δηλαδή, με τα ευρωπαϊκά δεδομένα, όπου, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων (ECDC), το 2015 το 42% των νέων διαγνώσεων αφορούσε άνδρες που έκαναν σεξ με άντρες. «Το ερώτημα είναι γιατί μας ξέφυγε αυτή η ομάδα και τι πρέπει να κάνουμε για να το προλάβουμε. Νέοι άντρες που κάνουν σεξ με άνδρες, από όλες τις επαρχίες. Τα δείγματα δείχνουν πως μολύνθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα. Δεν θα έλεγα ότι πρέπει να τους κάνουμε 'σούπερ χριστιανούς ορθόδοξους' και να μην κάνουν σεξ, γιατί αυτό δεν θα γίνει. Είναι κοινωνικό φαινόμενο. Παρατηρούμε μια αντίδραση στον συντηρητισμό, ο οποίος είναι απαραίτητος για την προστασία τους σε μεταδοτικά νοσήματα όπως είναι ο HIV. Από τη διαφοροποίηση των στελεχών του ιού που βλέπουμε από άτομο σε άτομο –που είναι απειροελάχιστη– διαπιστώνουμε πως μολύνθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα ή με διαφορά λίγων ημερών και εβδομάδων. Έως το 2010 δεν υπήρχαν αυτά τα δίκτυα λοιμώξεων. Ήταν κυρίως λοιμώξεις σε επαναπατριζόμενους Κύπριους, ξένους κ.τ.λ., λοιμώξεις σε μικρές ομάδες των δύο-τριών ατόμων, κυρίως ετεροφυλόφιλοι. Τώρα βλέπουμε να μεταδίδεται σε μικρό διάστημα μεταξύ πολλών ατόμων, που είναι άντρες που κάνουν σεξ με άντρες. Πρέπει να δημιουργηθούν ειδικές ομάδες επιστημόνων να εντοπίσουν αυτές τις ομάδες, να τους πουν ότι υπάρχει αυτή η δυναμική και να τους προστατεύσουν. Εμείς βλέπουμε δέκα άτομα. Μπορεί να υπάρχουν άλλοι δέκα που δεν γνωρίζουν ότι είναι φορείς. Ο σκοπός μας δεν είναι να ανακαλύψουμε ποιος μόλυνε ποιον, αλλά βλέπουμε τη φυλογενετική, επιδημιολογική σχέση. Για να δούμε σε ποιες ομάδες πρέπει να εστιάσουμε στην πρόληψη», σημειώνει.
Εξάλλου, τα στοιχεία αυτά αφορούν το τέλος του 2012, όταν είχαν ληφθεί τα τελευταία δείγματα, προτού σταματήσει η χρηματοδότηση του προγράμματος. Ο κ. Κωστρίκης εκτιμά ότι παρόμοια αποτελέσματα θα προκύψουν και μέσα στο 2017.
