Συμπέρασμα: Τι άφησε ο Γκορμπατσόφ

Του Κυριάκου Τσιούπρα

Τι χαρακτήριζε τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ως προσωπικότητα; Έντιμος, ειλικρινής, αποφασιστικός και θαρραλέος ως χαρακτήρας, θερμός, χαρισματικός, ευπροσήγορος και κατανοητικός στις ανθρώπινες του σχέσεις. Πάνω απ’ όλα με βαθιά, βαθύτατη σκέψη για το υπό συζήτηση θέμα και την επίλυσή του. Και κρίνοντας από τη συμβολή του στην επίλυση προβλημάτων πρώτης γραμμής για το μέλλον της ανθρωπότητας, μπορούμε να μιλούμε για προσωπικότητα φαινόμενο.

Αν είχα να επισημάνω τα πρώτα στοιχεία στη διαμόρφωση αυτής της διάνοιας θα τα έβλεπα στον Μιχαήλ των 12-13 χρόνων «καβάλα», μαζί με τον πατέρα του στη θεριστική μηχανή, στην αγροτική περιοχή της Σταυρούπολης, να συγκεντρώνει τον καρπό των σιτηρών. Και να βραβεύεται γι’ αυτό, το πιο πολύτιμο έργο, της σοβιετικής οικονομίας.

Ο μικρός τότε Μιχαήλ μπορεί να μην πολυκαταλάβαινε τη σημασία αυτού που έκαμνε. Καταλάβαινε, όμως, άλλα πράγματα: πτωχή, πάμπτωχη οικογένεια ίσως και περιφρονημένη.

Βρήκε ορθάνοικτες τις πόρτες του Πανεπιστημίου της Μόσχας. Αποφοίτησε το 1955 και αν δεχθούμε τα όσα ο ίδιος δήλωσε, η φοιτητική του ζωή μόλις άνοιξε το ενδιαφέρον του σε μεγαλύτερους προβληματισμούς και άρχισε να σκέφτεται διαφορετικά. Με βάση τα όσα εμείς διαβάσαμε δεν μπορούμε να κρίνουμε ποιες ήταν οι προθέσεις του Γκορμπατσόφ σε ό,τι αφορούσε το ίδιο το μέλλον του. Ίσως και ο ίδιος να μην είχε καθαρές προθέσεις. Είχαν, όμως, άλλοι σαφείς και αποφασιστικές προθέσεις για τον ίδιο. Το οικονομικό, και πιο συγκεκριμένα η ανάγκη αύξησης της παραγωγής ήταν το πρόβλημα των προβλημάτων για το κόμμα. Και η περιοχή της Σταυρούπολης -το είπαμε πολλές φορές- ήταν μία από τις αντιπροσωπευτικές περιοχές της χώρας όπου μπορούσε ν’ αναπτυχθεί η αγροτική παραγωγή ως υπόδειγμα για όλη τη χώρα. Η τοπική κομματική ηγεσία με τον Φιόντορ Κουλακόφ επικεφαλής, ήξερε τον Γκορμπατσόφ από τα παιδικά του χρόνια που έφερε μαζί του ακόμη και βραβεύσεις σ’ αυτόν ακριβώς τον τομέα. Προκαθορισμένη, λοιπόν, η αποστολή του! Όπως και έγινε. Χωρίς απώλεια χρόνου ανέλαβε καθήκοντα στον κομματικό μηχανισμό αρχίζοντας από τις πρώτες βαθμίδες της Κομσομόλ. Το τι ακολούθησε είναι το σημαντικό. «Ψυχή τε και σώματι» όπως λέμε. Με όρεξη, με πείσμα, με πάθος στη δουλειά, αυτό που τον διέκρινε για πάντα, όπως άρχισε μικρός σ’ εκείνη τη θεριστική μηχανή που του άνοιξε τους δρόμους στην υποδειγματική απόδοση. Κάτι το ιδιαίτερα σημαντικό σ’ αυτό το σημείο: αν δίδουμε την εντύπωση πως ό,τι έπαιρνε στο χέρι του πήγαινε μέλι-γάλα, θα είναι λανθασμένη. Και λανθασμένες επιλογές έκανε και αδέξιους χειρισμούς ακολούθησε. Έως ότου βρισκόταν το σωστό. Το κριτήριο του, φαίνεται, ήταν: μην σπαταλάς τον χρόνο σου.

Αυτά μέχρι να φθάσει στα πρώτα σκαλοπάτια της ανώτερης ηγεσίας - μέλος της ΚΕ του κόμματος. Κάπου εκεί συνέπεσαν μερικά βασικά πράγματα: Ο ίδιος ήταν σε καλύτερη θέση να ξέρει την πικρή αλήθεια για την οικονομική κατάσταση της χώρας. Που ουδέποτε ήταν ικανοποιητική αλλά με την έλευση του Μπρέζνιεφ, με το πραξικόπημα εναντίον του Χρουτσόφ το 1964, έβαινε προς μία κατάσταση στασιμότητας. Και όσο περισσότερο μάθαινε για την επιδείνωση της οικονομίας, τόσο περισσότερο ενίσχυε τη δική του αποφασιστικότητα να συμβάλει στη διαφοροποίηση των πραγμάτων. Τρίτο σημαντικό στοιχείο ήταν το ότι ο Γιούρι Αντρόποφ, που ως ο Σοβιετικός πρέσβης στη Βουδαπέστη κατά την εξέγερση εναντίον της σοβιετικής κατοχής, ο οποίος στο μεταξύ προήχθη σε αρχηγό της KGB καταγόταν από την περιοχή της Σταυρούπολης με φιλικές σχέσεις με τον Γκορμπατσόφ. Ο οποίος με άλλα λόγια, είχε καλυμμένα τα νώτα του.

Με την ενισχυόμενη θέση του στην ηγεσία του κόμματος ακολούθησαν και τα σχετικά προνόμια που επέτρεπαν στον Γκορμπατσόφ και τις πρώτες επισκέψεις του ιδίου, συνοδευόμενου από τη σύζυγό του στο εξωτερικό, περιλαμβανομένων και χωρών όπως οι Ιταλία, Γαλλία, Δυτική Γερμανία, Καναδάς, Βρετανία. Ο γράφων πιστεύει ότι τότε ήταν και οι στιγμές που ο Γκορμπατσόφ διεμόρφωσε μέσα του ολοκληρωμένη τη στρατηγική της ειρηνικής συνύπαρξης και του φιλικού ανταγωνισμού. Ρόλο-κλειδί προς αυτή την κατεύθυνση διεδραμάτισαν οι μακρές συνομιλίες με τη Βρετανίδα Πρωθυπουργό Μάργκαρετ Θάτσερ, που μπροστά στην αδιαμφισβήτητη ειλικρίνεια και πειστικότητα του Σοβιετικού ηγέτη, είπε το βαρυσήμαντο «I like Mr Gorbachev. We can do business together» - (με τον κ. Γκορμπατσιόφ μπορώ να συνεργασθώ).

Σε ρόλο άπιστου Θωμά βρήκε τον εαυτό του ο Πρόεδρος Ρήγκαν και για το θέμα της ύστατης κρισιμότητας των πυρηνικών όπλων αλλά και πάλιν τελικά κέρδισε η αξιοπιστία του Γκορμπατσόφ. Βλέπετε, ο Σοβιετικός ηγέτης είχε αυτό το μεγάλο πλεονέκτημα να πείθει για τη φιλαλήθειά του. Διότι ανεγνώριζε το ίδιο καλό και για τον συνομιλητή του. Δεν θεωρούσε τον χρυσό αυτόν κανόνα μονοπώλιό του, μία νοοτροπία που διακατείχε τους προκατόχους του. Τελικά, σ’ αυτό οφειλόταν και η μεγάλη συμφωνία που έκλεισε την πορεία προς την καταστροφή και κράτησε την ανθρωπότητα ελεύθερη από την απειλή πυρηνικής σύρραξης για μια περίοδο περίπου 30 χρόνων.

Μεγάλη, ευχάριστη έκπληξη εσωτερικής σημασίας για τη Σοβιετική Ένωση ήταν η σχετική ευκολία με την οποία τέθηκε σε εφαρμογή ο εσωτερικός εκδημοκρατισμός της χώρας - μέχρι και τη συμφωνία για τη λειτουργία αντιπολιτευτικών κομμάτων. Γι’ αυτό και παραμένει μέχρι σήμερα ακατανόητη η θέση Γκορμπατσόφ όπως αποφευχθεί ο θεσμός του ατομικού οικονομικού κινήτρου στη λειτουργία της οικονομίας. Μία ακροθιγώς λογική εξήγηση αυτής της θέσης είναι ότι με τον εκδημοκρατισιμό του κράτους, ο έλεγχος της οικονομίας θα ήταν πιο αποτελεσματικός. Κάτι που επανειλημμένα απεδείχθη αβάσιμο αφού συνεχίστηκαν οι μακρές ανθρώπινες ουρές στα καταστήματα τροφίμων. Για να μείνει έτσι ένα τεράστιο κενό το οποίο τελικά συμπλήρωσε ο Γέλτσιν κατά τρόπο, βέβαια, άγρια εκμεταλλευτικό, που ευνόησε στον χείριστο δυνατό βαθμό την ολιγαρχία.