Μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα, η διακίνηση σε μακρινές αποστάσεις ήταν πολύ κοπιώδης, χρονοβόρα, επικίνδυνη και κοστοβόρα. Ακόμη και ο έλεγχος στο εσωτερικό των βασιλείων ήταν περιορισμένος.
Η απολυταρχική νοοτροπία ενός βασιλιά ή ενός αυτοκράτορα άγγιζε κυρίως τους κατοίκους της πρωτεύουσας. Στην ύπαιθρο, όπου ζούσε η πλειονότητα των κατοίκων, μόνο η αύξηση της φορολογίας γινόταν αισθητή. Η παρουσία του κεντρικού κράτους ήταν συνήθως πολύ ισχνή, έως ανύπαρκτη. Η φεουδαρχική δομή – οποιασδήποτε εκδοχής σε Ανατολή και Δύση – έμενε κατά κανόνα ανεπηρέαστη.
Η μεγάλη αλλαγή
Η σχετική ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνικής από τα τέλη του 14ου αιώνα επέτρεψε τη διευκόλυνση των μετακινήσεων. Αυτό εισήγαγε τον πλανήτη σε δύο νέους και παράλληλους δρόμους:
(α) Συνέβαλε στην καλύτερη συγκρότηση των κρατικών μορφωμάτων, με τον καλύτερο εσωτερικό έλεγχο από την κεντρική εξουσία, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να διαμορφώνονται τα κράτη όπως τα γνωρίσαμε στη νεότερη εποχή. Οι συγκοινωνίες, οι επικοινωνίες, η τυπογραφία κ.λπ. δημιούργησαν τις συνθήκες για συνεχή ανάπτυξη των κρατών και τη μετέπειτα άνοδο των εθνοκεντρικών κινημάτων μέσα σε αυτά.
(β) Με τα καλύτερα μέσα συγκοινωνίας ανακαλύφθηκαν νέοι δρόμοι. Επί του εδάφους, αλλά και διά θαλάσσης. Για παράδειγμα, τα μεγαλύτερα πλέον καράβια, με πιο γερό σκαρί και αυτονομία μηνών μέσα στη θάλασσα, επέτρεπαν να φύγουν οι άνθρωποι από την παράκτια ναυσιπλοΐα και να ανοιχτούν στους ωκεανούς. Ανακαλύπτοντας νέους θαλάσσιους δρόμους αλλά και νέες ηπείρους. Άρα, παράλληλα με το κράτος, εκτοξεύτηκε και το διεθνές εμπόριο. Όλο και περισσότερα αγαθά πηγαινοέρχονταν στον πλανήτη, είχαν ζήτηση, αναζητούσαν μεταποίηση.
Έτσι, μέσα από τη βιομηχανική και τεχνολογική επανάσταση, τους πολέμους, το χρηματιστικό κεφάλαιο, κάποια στιγμή φτάσαμε στη γνωστή μας παγκοσμιοποίηση. Μια διαδικασία αρχικά μακρόσυρτη, στη συνέχεια ραγδαία εξελισσόμενη, και έπειτα ανίκητη· τόσο, που έμοιαζε πια ανόητο να μιλάς για ανατροπή της, και αδύνατο να διανοηθούμε τον κόσμο χωρίς αυτή. Μέχρι τη δεκαετία του 2020.
Η «αντεπανάσταση»
Η τελευταία και ισχυρότερη φάση της επανάστασης της πληροφορίας μας φέρνει μπροστά σε νέα δεδομένα:
1. Από υποκείμενα που πραγματοποιούσαμε εμπόριο και συναλλαγές, γίναμε ταυτόχρονα και αντικείμενα εμπορίου και συναλλαγών. Την ίδια στιγμή, είμαστε ο καθένας και ένας άπειρος σκληρός δίσκος δεδομένων, τα οποία συλλέγονται καθημερινά από αλγορίθμους – εκτός και αν ζούμε ως ασκητές.
2. Αυτοί που ελέγχουν και προγραμματίζουν τους αλγορίθμους – έως ένα σημείο και προς το παρόν – νομίζουν ότι ελέγχουν αυτό τον ωκεανό πληροφοριών, και το αξιοποιούν. Οι υπόλοιποι βιώνουμε την αίσθηση του χάους και αισθανόμαστε να κολυμπούμε μέσα σε έναν φουρτουνιασμένο ωκεανό. Αυτό συνεπάγεται δυο πράγματα. Πρώτον, αυτοί που ελέγχουν επηρεάζουν τις επικοινωνιακές συνθήκες μέσα από προγράμματα και αλγόριθμους, δεύτερο, οι υπόλοιποι γινόμαστε ευάλωτοι στην επιλογή ακραίων πολιτικών, με την ελπίδα να βάλουν τάξη στο χάος.
Βλέπουμε επομένως να μπαίνουμε σε μιαν αντιστροφή αυτού που ξέραμε έως τώρα. Εκ πρώτης όψεως, μας φαινόταν ότι ήταν αντιφατικοί οι δρόμοι του εθνοκρατισμού και του διεθνούς εμπορίου/ παγκοσμιοποίησης. Κι όμως, τους ακολουθούσαμε παράλληλα για πέντε αιώνες. Κατά ανάλογο τρόπο, τώρα βλέπουμε τους υπηρέτες και ελεγκτές του ψηφιακού «διεθνισμού» (Μασκ, Ζάκεμπεργκ, Μπέζος κ.ά.) να συντάσσονται με όσους υπηρετούν τον εθνοκρατικό απομονωτισμό και το αναποδογύρισμα των βημάτων παγκόσμιου εμπορίου και παγκοσμιοποίησης.
Ο μεγάλος Τραμπ και οι μικροί Τραμπ που άρχισαν να αναδύονται στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο από τη δεκαετία του 2010, και που στηρίζουν φανατικά τον απομονωτισμό, έχουν ακριβώς τη στήριξη των ίδιων ανθρώπων. Των ανθρώπων που έγιναν μεγιστάνες μέσω της παγκοσμιοποίησης, του ελεύθερου εμπορίου και της ελεύθερης διάχυσης της πληροφορίας (αληθούς ή ψευδούς) σε όλο τον κόσμο.
Άρχισε η εποχή των παγετώνων.
Οι σημαντικές ουρές
Για πέντε αιώνες πορευόμασταν προς το άνοιγμα του εμπορίου, τη διάχυση, τη συνεργασία, τους υπερεθνικούς οργανισμούς (από την πρόδρομο Χανσεατική Ένωση μέχρι την Κοινωνία των Εθνών, από το Μπρέντον Γουντς μέχρι τον ΟΗΕ, τον ΠΟΥ και την ΕΕ).
Τώρα, οι Τραμπ και οι υποστηρικτές τους σπρώχνουν τον κόσμο πίσω, προς τον απομονωτισμό, και τον δασμολογικό προστατευτισμό. Δεν είναι πρόσκαιρο φαινόμενο, δεν είναι ιλαρά της Ιστορίας. Αυτή η σύγκρουση της προηγούμενης ιστορικής διάρκειας με το σήμερα θα πάρει καιρό, με άγνωστο αποτέλεσμα. Αλλά, δεν είναι μόνο αυτό.
Η αντιστροφή αυτή συνοδεύεται και από ουρές καθόλου ασήμαντες: Η πιο πάνω πορεία των τελευταίων πέντε αιώνων συνοδευόταν από την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, την επιστημοσύνη, την ανάπτυξη του ορθολογισμού, την αναζήτηση της αλήθειας και τη φανέρωση του ψεύδους. Ε, τώρα, μαζί με την πιο πάνω αντιστροφή, αντιστρέφονται και αυτά. Σημασία δεν έχει πια η αλήθεια, αλλά η κυρίαρχη εντύπωση. Τους Τραμπ και τους υποστηρικτές τους δεν τους ενδιαφέρει η γνώση (επιστημονική και τεκμηριωμένη), αλλά η πληροφορία (ανεξαρτήτως αν είναι αλήθεια ή ψέμα). Έτσι, υπό διωγμό τίθεται και η υγιής διακίνηση ιδεών, ο παράγωγος ανθρωπισμός, η αλληλεγγύη, η αλήθεια του άλλου.
Από το 2012, fb και YouTube πήραν εντολή από τους προγραμματιστές τα λογισμικά τους να δημιουργούν μόνα τους αλλεπάλληλους αλγόριθμους που να ανεβάζουν τον χρόνο παρακολούθησης. Και τα δύο προγράμματα κατέληξαν (μέσα από τη μέθοδο της λογικής και της πλάνης και μέσα από ανάλυση των δεδομένων) σε αλγόριθμους που ευνοούσαν τη διασπορά φανατικών και συνωμοσιολογικών κειμένων και βίντεο, κατά τεκμήριο εντελώς αβάσιμων και ψευδών. Έτσι, οι ίδιοι οι υπολογιστές βρήκαν τρόπο να υλοποιήσουν την εντολή, αυξάνοντας κατακόρυφα την επισκεψιμότητα και την παραμονή στις δύο εφαρμογές. Το γεγονός ότι η διασπορά ψεύδους οδήγησε μέχρι και σε γενοκτονίες (με χαρακτηριστικότερη εκείνη στη Μιανμάρ) δεν ενδιαφέρει κανένα.
Δεν είναι δουλειά μου (δεν με ενδιαφέρει) να προσδιορίσω αν μια πληροφορία στο fb είναι αλήθεια ή ψέμα, είπε ο Ζάκεμπεργκ πριν δέκα μέρες. Αυτό είναι δουλειά αυτού που μπαίνει στο fb πλέον. Το λέει γνωρίζοντας βέβαια ότι ελάχιστοι θα μπουν σ’ αυτή τη διαδικασία.
Νέο είδος
Μέσα από αυτή την πορεία, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, αλλάζουμε. Γι’ αυτό και ψηφίζουμε τέρατα με όλο και μεγαλύτερη άνεση. Είχε δίκαιο ο Αντόνιο Γκράμσι όταν έλεγε ότι «το παλιό έχει πεθάνει και το νέο αργεί να γεννηθεί. Μέσα σ’ αυτό το μισοσκόταδο, ζούμε στην εποχή των τεράτων». Μόνο που ο μεγάλος και οι μικροί Τραμπ μάς υπόσχονται ένα αύριο με ακόμη πιο φοβερά τέρατα.
Πρόκειται για μια κατάσταση μέσα στην οποία δεν έχουμε άλλη επιλογή από την άμυνα οπισθοφυλακών. Να δούμε τι μπορούμε να περισώσουμε από τον κόσμο του Διαφωτισμού· και να ανακαλύψουμε τα εργαλεία που θα είναι ικανά αύριο για την αντεπίθεση του ανθρωπισμού, της λογικής, και της επιστήμης.
Το καλάθι
• … με τους βολικούς (1): Από μιαν άποψη, η τακτική του Ν. Χριστοδουλίδη στο Κυπριακό ήταν ευφυής εξαρχής: Ήξερε μέχρι πού ήθελε να πάει στο Κυπριακό (περιστροφική κινητικότητα που να μην οδηγεί πουθενά). Για να έχει το κεφάλι του ήσυχο και να απαλλαγεί προληπτικά από τυχόν πιέσεις, έκανε στροφή 180 μοιρών, παράτησε τους Ρώσους, έδωσε τα πάντα στις ΗΠΑ και στο Ισραήλ, και έπεισε με τη στάση του ότι η Κυπριακή Δημοκρατία στη μισή Κύπρο τους είναι υπεραρκετή. Μια επανενωμένη Κύπρος δεν τους είναι ιδιαίτερα χρήσιμη όπως παλιά. Έτσι, πάνω στο κεφάλι του έχει σήμερα μόνο έναν Γκουτέρες, άντε και έναν Στιούαρτ. Όμως, κι αυτούς, αποδομώντας τους κάθε μέρα ως «τουρκόφιλους» μέσω των φίλιων ΜΜΕ, τους κατέστησε αδύναμους να επηρεάσουν την πελατεία του στο εσωτερικό. Πριν από δέκα χρόνια, μόνο μία από τις πολλές τελευταίες εκθέσεις του ΓΓ του ΟΗΕ που μας χαστουκίζουν, θα είχε προκαλέσει σεισμό στο εσωτερικό. Σήμερα, ούτε γάτα ούτε ζημιά.
• … με τους βολικούς (2): Τελικά ο Τατάρ αποδείχτηκε πιο βολικός για τον Ν. Χριστοδουλίδη παρά για τον Ερντογάν. Φτάσαμε στο σημείο ο Χακάν Φιντάν να πιέζει τον Τατάρ να μαλακώσει λίγο, τουλάχιστον στα διαδικαστικά και στη φρασεολογία, και ο Ν. Χριστοδουλίδης να τον «πιέζει» να μείνει αμετακίνητος. Γιατί η ιστορία με το «πακέτο των οκτώ μέτρων» δεν μπορεί να έχει άλλη λογική εξήγηση. Αν ο στόχος ήταν να πάμε σε πενταμερή τον Μάρτιο, δυο συναντήσεις των διαπραγματευτών για άνοιγμα δυο οδοφραγμάτων – με μιαν υπόσχεση για μελλοντική εξέταση ανοίγματος των διόδων «τράνζιτ» που ζητούμε – θα ήταν αρκετές για να ανοίξει ο δρόμος. Τώρα, εμείς στην ουσία ενθαρρύνουμε τον Τατάρ να μουλαρώνει για το «πακέτο» για άλλους έξι μήνες…
• … με τους βολικούς (3): Κακά τα ψέματα, τα τελευταία χρόνια ο χώρος των φιλελεύθερων και των δημοκρατικών στη Δύση κάνει συστηματικά επιλογές μετριοτήτων για να αντιταχθούν απέναντι στο τσουνάμι της ακροδεξιάς. Σχεδόν όλοι απότοκο ενδοκομματικών ή διακομματικών συμβιβασμών. Όμως, την εποχή των Τραμπ και των Μασκ η δημοκρατία και ο ανθρωπισμός χρειάζονται εμπνευσμένους ηγέτες, με διορατικότητα, όραμα, και ανάστημα. Μέχρι να το καταλάβουμε, τα τέρατα θα πολλαπλασιάζονται.
