Λεζάντα κεντρικής φωτογραφίας: Με πληροφορίες από Τ/Κ αναγνώστη υποδείξαμε αυτό το κτήριο ως πιθανό τόπο ταφής του Κύπρου Κυπριανού, αλλά ακόμα δεν έχουν γίνει εκσκαφές εκεί.
Ήταν περίπου 8-10 χρονών το 1964 και θα θυμάται για το υπόλοιπο της ζωής της αυτό που είχε δει. Κάθε μέρα περπατούσε στο «μονοπάτι» από την παλιά, μικρή εκκλησία στη Λακατάμια προς τους κήπους του Μαγκλή όπου δούλευαν οι γονείς της. Εκείνο τον καιρό αυτό το «μονοπάτι» ήταν δίπλα σε ένα ρυάκι. Το χωράφι του Μαγκλή ήταν το μέρος που δούλευαν οι γονείς της, αυτό το χωράφι ήταν γεμάτο ελαιόδεντρα. Όταν μια καλοκαιρινή μέρα του 1964 είχε πάρει αυτό το «μονοπάτι», είδε κάτι σε αυτό το χωράφι που την προβλημάτισε ως παιδί. Ήταν μια μπότα που προεξείχε από μια ταφή. Η σόλα της μπότας ήταν ολοκαίνουργια και είχε προβληματιστεί γιατί κάποιος να πετούσε καινούργιες μπότες, διότι φαινόταν να ήταν καλής ποιότητας. Με την αθωότητα της παιδικής της ηλικίας που δεν είχε δει ή ακούσει ποτέ για μαζικούς τάφους, τόπους και ανθρώπους που σκοτώθηκαν, θάφτηκαν και καλύφθηκαν με χώμα και ένα πόδι ή ένα χέρι μπορούσε να προεξέχει, πήγε και ρώτησε τους γονείς της γι' αυτό που είχε δει. Όταν το ανέφερε, οι γονείς της, της είπαν να μην πει τίποτε γι’ αυτό σε κανέναν. Τα ερωτήματα της παρέμειναν για τα επόμενα χρόνια, όπως και αυτό που είχε δει. Χρόνια αργότερα, μοιράστηκε αυτά που είχε δει με ένα φίλο της και αυτός μου τηλεφώνησε και συμφωνήσαμε να συναντηθούμε ώστε να μας δείξει αυτό που είχε δει, ωστόσο αυτή δεν ήθελε να εμπλακεί. Τηλεφώνησα στη Yaghmur Erbolay, την Τουρκοκύπρια συντονίστρια ερευνών στην Κυπριακή Διερευνητική Επιτροπή Αγνοουμένων και της ζήτησα να επικοινωνήσει με τον ομόλογο της στο ελληνοκυπριακό γραφείο της ΔΕΑ, ώστε να πάμε μαζί και να συναντήσουμε τον φίλο της μάρτυρας μας.
Ψάχνοντας πιθανόν τόπο ταφής
Όλα διευθετήθηκαν στις 29 Αυγούστου 2024 συναντηθήκαμε με τον φίλο της μάρτυρός μας, εγώ, ο Ahmet Esnaf, βοηθός της Yaghmur και η Αγγελική Ανθούση, συντονίστρια ερευνών του ελληνοκυπριακού γραφείου της ΔΕΑ. Ο μάρτυρας, μας καθοδήγησε και φτάσαμε στο χωράφι που του είχε πει η μάρτυρας. Εδώ θα μπορούσε να είναι ο πιθανός τόπος ταφής στη Λακατάμια και ενώ στεκόμαστε απέναντι, μας είπε την ιστορία εκείνης της καυτής καλοκαιρινής μέρας που το κοριτσάκι, η φίλη του – είδε κάτι που ποτέ δεν θα έπρεπε να δει κανένα παιδί. Μας είπε ότι σε αυτό το άδειο, πλέον, χωράφι σύντομα θα χτιστεί μια πολυκατοικία με διαμερίσματα. Η Αγγελική βρίσκει τις πληροφορίες πολύ βάσιμες και πολύτιμες και σύντομα μαζί με τον Ahmet τις έβαλαν ως «εισήγηση» στη συνάντηση των τριών μελών της ΔΕΑ προκειμένου να το βάλουν στη λίστα με τα σημεία που θα σκάψουν.
Το τζαμί εξαφανίστηκε
Ο φίλος της μάρτυρός μας, μας δείχνει το σημείο που βρίσκεται το ελληνοκυπριακό νεκροταφείο, καθώς και πού βρίσκεται η παλιά εκκλησία από την οποία περπατούσε το κοριτσάκι στο μονοπάτι. Μας δείχνει επίσης το σημείο που βρισκόταν το τζαμί των Τουρκοκυπρίων της Λακατάμιας, δεν υπάρχει πια, κατεδαφίστηκε και στο άδειο οικόπεδο βρίσκονται σταθμευμένα αυτοκίνητα. Πιο πάνω, μας δείχνει την ελληνοκυπριακή κεντρική εκκλησία. Όλα αυτά τα χρόνια, ένας άλλος Ελληνοκύπριος αναγνώστης μου επικοινωνούσε μαζί μου για το «πηγάδι του Μαγκλή» στη Λακατάμια και πριν από χρόνια είχα μοιραστεί αυτή την πληροφορία με τη ΔΕΑ. Είναι η πρώτη φορά που ακούω μαρτυρία για πιθανό τόπο ταφής στη Λακατάμια σε αυτό το χωράφι και είμαι πολύ ευγνώμων που αυτό το κοριτσάκι εκείνου του καιρού δεν έμεινε σιωπηλό και αποφάσισε να το μοιραστεί μαζί μου μέσω ενός φίλου της. Την ευχαριστώ ολόψυχα και ευχαριστώ επίσης τον φίλο της που ήρθε και μας έδειξε αυτόν τον πιθανό τόπο ταφής στη Λακατάμια. Στις 7 Οκτωβρίου 2024, μαθαίνω ότι η ΔΕΑ άρχισε τις εκσκαφές στον πιθανό τόπο ταφής στη Λακατάμια.
Ένα μεικτό χωριό
Η Λακατάμια ήταν η γενέτειρα της γιαγιάς του συζύγου μου Sherife, αλλά είχαν φύγει λόγω των συγκρούσεων που είχαν ξεσπάσει το 1958 και το 1963. Αυτό ήταν ένα μεικτό χωριό, δηλαδή η Κάτω Λακατάμια, όπου ζούσαν μαζί Τουρκοκύπριοι και Ελληνοκύπριοι. Σύμφωνα με την έρευνα του PRIO, το 1831 ζούσαν 29 τουρκοκυπριακές και 80 ελληνοκυπριακές οικογένειες. Εκείνη την εποχή μετρούσαν μόνο τους άντρες και όχι τις γυναίκες. Το 1901, υπήρχαν 34 Τουρκοκύπριοι και 426 Ελληνοκύπριοι, με τον πληθυσμό του χωριού να ήταν συνολικά 460. Μέχρι το 1946, υπήρχαν 88 Τουρκοκύπριοι και 852 Ελληνοκύπριοι, κάνοντας τον πληθυσμό του χωριού σχεδόν χίλια άτομα, δηλαδή 940. Μέχρι το 1960, δεν υπήρχαν πια Τουρκοκύπριοι στο χωριό, γιατί έφυγαν όλοι το 1958 και η Κάτω Λακατάμια έχασε την ταυτότητά της ως «μικτό χωριό». Ακόμα και αν κάποιοι προσπαθούσαν να επιστρέψουν, μέχρι το 1963 έπρεπε να φύγουν ξανά. Αργότερα, ένας αναγνώστης μου, μου έστειλε 3 αεροφωτογραφίες που δείχνουν πως «συρρικνώθηκε» επίσης και το τουρκοκυπριακό νεκροταφείο σε 60 χρόνια, η πηγή αυτών των αεροφωτογραφιών είναι το FES όπως καταλαβαίνω.
Η έκθεση της Rebecca Bryant
Στην έκθεση της με τίτλο «Εσωτερικός Εκτοπισμός στην Κύπρο – Χαρτογραφώντας τις επιπτώσεις πολιτειακών και στρατιωτικών συγκρούσεων» που είχε γράψει η Rebecca Bryant από το PRIO το 2012, αυτά είναι τα ευρήματα:
«Ενώ το 1958 εκτοπίστηκαν 1,900 Ελληνοκύπριοι από οκτώ περιοχές, κυρίως σε γειτονιές πόλεων, σχεδόν 2,700 Τουρκοκύπριοι εκτοπίσθηκαν από 36 περιοχές. Σχεδόν οι μισοί εκτοπισθέντες επέστρεψαν στα χωριά τους μετά την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960. Ωστόσο, όταν ξεκίνησαν οι δικοινοτικές συγκρούσεις στα τέλη του 1963, όλα εκτός από δύο από αυτά τα χωριά εκτοπίσθηκαν εκ νέου. Επιπλέον, σχεδόν όλοι εκείνοι που εκτοπίστηκαν το 1958 και που είχαν επιστρέψει στα χωριά τους, αργότερα εκτοπίστηκαν από τα χωριά στα οποία είχαν καταφύγει. Συνοψίζοντας, σχεδόν όλοι οι Τουρκοκύπριοι οι οποίοι ξεριζώθηκαν από τα σπίτια τους κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, εκτοπίσθηκαν επίσης και το 1963 και ξανά το 1974, έγιναν δηλαδή πρόσφυγες τρεις φορές. Μέσα από τις βιωματικές ιστορίες, οι οποίες τεκμηριώνουν τον εκτοπισμό αυτό, είναι σαφές ότι η συντριπτική πλειοψηφία αυτών των ατόμων εγκατέλειψαν τα σπίτια τους παρά τη θέλησή τους λόγω διαπιστωμένων απειλών ή πραγματικών περιστατικών βίας.
Η κατάρρευση της συνταγματικής τάξης στα τέλη του 1963 οδήγησε σε αρκετούς μήνες διακοινοτικής βίας σε όλο το νησί, κατά τους οποίους εκτιμάται ότι 500 Ελληνοκύπρια, 1,200 Αρμένιοι και 25,000 Τουρκοκύπριοι εγκατέλειψαν τα χωριά και τις γειτονιές τους. Συνολικά, οι Τουρκοκύπριοι «εκκένωσαν πλήρως 72 μικτά χωριά και εγκατέλειψαν 24 Τουρκοκυπριακά χωριά. Επιπλέον, εκκένωσαν μερικώς 8 μικτά χωριά». Ο αριθμός των εκτοπισθέντων αποτελεί περίπου το ένα τέταρτο του συνολικού πληθυσμού των Τουρκοκυπρίων, αν και ένας πολύ μεγαλύτερος αριθμός έχει επηρεαστεί από την εν λόγω μετακίνηση, όπως τα άτομα που κατέφυγαν στα νομιζόμενα ως ασφαλέστερα κέντρα συγκέντρωσης του τουρκοκυπριακού πληθυσμού και αυτοί που βρήκαν καταφύγιο σε συγγενείς και φίλους. Επίσης, στα κέντρα του τουρκοκυπριακού πληθυσμού, σύντομα είχαν τοποθετηθεί οδοφράγματα και σακιά με άμμο και τα χαρακώματα διαχώριζαν ακόμα περισσότερα χωριά που είχαν παραμείνει μικτά. Η εμφύλια σύγκρουση που είχε ακολουθήσει, είχε ως αποτέλεσμα το 90% του τουρκοκυπριακού πληθυσμού να βρεθεί εγκλωβισμένο σε σύντομο χρονικό διάστημα, ενώ πολλοί από αυτούς ήταν περικυκλωμένοι από τρία στρώματα στρατιωτών από Τουρκοκύπριους, τα Ηνωμένα Έθνη και Ελληνοκύπριους. Σύμφωνα με τον πολιτικό γεωγράφο Richard Patrick, ο οποίος υπηρέτησε στις Καναδικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και πραγματοποίησε συνεντεύξεις με εκτοπισμένους Τουρκοκύπριους, περίπου 8000 Τουρκοκύπριοι παρέμειναν εκτός εγκλωβισμού. Ωστόσο, ο Patrick αναφέρει ότι δεν παρέχονταν υπηρεσίες από την κυβέρνηση της Κύπρου σε αυτά τα χωριά, καθώς αρνούνταν να υποταχθούν στην κυβέρνηση.
Τα χωριά και οι γειτονιές από τις οποίες εκτοπίστηκαν Ελληνοκύπριοι είναι ο Άγιος Λουκάς και οι γειτονιές Selimiye της Λευκωσίας, Λεύκη και Λουρουτζίνα στην επαρχία Λευκωσίας, Μαρόνα, Σουσκιού και Μανδριά στην επαρχία Πάφου, Αλέκτορα στην επαρχία Λεμεσού και Κελιά και Μενόγια στην επαρχία Λάρνακας. Οι Τουρκοκύπριοι εκκένωσαν τα ακόλουθα χωριά και γειτονιές και δεν επέστρεψαν: Büyük Καϊμακλί, Κάτω Λακατάμια, Αναλιόντα, Καταλιόντα, Αυλώνα, Ψημολόφου, Άσσια, Κοντέα, Λευκόνοικο, Περιστερώνα- Πηγή, Άγιο Σέργιο, Σπαθάρικο, Βασιλή, Μελάναγρα, Αμαργέτη, Μωρόνερο, Μυρμηκοπή και Αναρίτα. Χωριά από τα οποία εκτοπίσθηκαν Τουρκοκύπριοι το 1958 και στα οποία επέστρεψαν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει με την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας είναι: Κάτω Λακατάμεια, Κάτω Δευτερά, Αρεδιού, Μόρφου, Δυο- Ποταμοί, Άγιος Επίκτητος, Αρναδί, Άγιος Θεόδωρος, Λυθράγκωμη, Κοιλάνεμος, Αλεθρικό, Αγγλισίδες, Πισσούρι, Κρήτου Μαρόττου, Πραστιό, Λέμπα, Ακουρσός και Τίμα (Patrick 1976: 97-98). Επιπλέον, Τουρκοκύπριοι έχουν φύγει και από κάποιες γειτονιές της Λευκωσίας, ιδιαίτερα από τη γειτονιά Omeriye, χωρίς να επιστρέψουν». Μπορείτε να βρείτε αυτή την έκθεση, καθώς και την έκθεση της καλής μας φίλης Όλγας Δημητρίου για τον εκτοπισμό των Ελληνοκυπρίων στα τουρκικά, ελληνικά και αγγλικά στην ακόλουθη ιστοσελίδα του PRIO: http://www.prio-cyprus-displacement.net/
Sevgul Uludag
Τηλ.: 99 966518
