Ο Τελευταίος Πειρασμός

Επηρεασμένος από το κλίμα της Αγίας Εβδομάδας (από τη θρησκευτική κατάνυξη θα μου υποδείξουν κάποιοι) είδα επιτέλους την επική θρησκευτική δραματική ταινία «Ο Τελευταίος Πειρασμός» που γυρίστηκε το 1988 σε σκηνοθεσία Μάρτιν Σκορσέζε βασισμένο στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη που διάβασα πριν πολλά χρόνια.

Η προβολή της ταινίας ξεσήκωσε τότε θύελλα διαμαρτυριών σε πολλές χριστιανικές χώρες, κυρίως στην Ελλάδα όπου πλήθος πιστών είχε ξεχυθεί στους δρόμους φωνάζοντας χριστιανικά συνθήματα και αποδοκιμάζοντας τους ανθρώπους που είχαν επιλέξει να δουν την ταινία. Σε κάποια σινεμά οι πιστοί έσχισαν την οθόνη και έτσι ματαίωσαν την προβολή της. Παρόλο που το 2003 η ταινία ξεκίνησε να κυκλοφορεί ελεύθερα σε βιντεοκασέτα στην Ευρώπη, το μποϊκοτάζ της καλά κρατούσε στην Ελλάδα, όταν λίγο αργότερα απαγορεύτηκε η προβολή της στην τηλεόραση, μετά από παρέμβαση του Αρχιεπισκόπου Χριστόδουλου. Η απαγόρευση αυτή άρθηκε το 2008, όταν «Το Βήμα» παρείχε στο τεύχος του την ταινία σε DVD, χωρίς κάποιες ιδιαίτερες αντιδράσεις. Στην Κύπρο κανένα σινεμά δεν πρόβαλε τότε το φιλμ και απ' ό,τι γνωρίζω κανένας τηλεοπτικός σταθμός δεν τολμά (διότι περί τόλμης πρόκειται η προβολή αυτής της ταινίας στη «δημοκρατική» Κύπρο) να προβάλει την ταινία. Ενδεικτικά, το ΡΙΚ, «διακριτικό» γαρ, αρκέστηκε στην απόλυτη σιωπή, μια συμπεριφορά που θυμίζει Ιράν κι όχι Ευρώπη (Βλ. το άρθρο μου «Κύπρος, το Ιράν της Ευρώπης» στον «Πολίτη», 15/12/2016).

Το φιλμ παρουσιάζει έναν εντελώς ανθρώπινο Ιησού, ο οποίος στη ζωή του συναντά πειρασμούς και αμφιβολίες, που τον βασανίζουν, όπως βασανίζουν και ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αυτή η οπτική φυσικά και δεν αρέσει στους θρησκευτικούς κύκλους, οι οποίοι γνωρίζουν έναν Χριστό με θεϊκή υπόσταση, αποτραβηγμένο από τις σαρκικές απολαύσεις και καθόλου επιρρεπή στους καθημερινούς πειρασμούς. Η ιστορία εξελίσσεται λίγο-πολύ σύμφωνα με τις ευαγγελικές αφηγήσεις, μέχρι τη στιγμή της σταύρωσης. Ενώ βρίσκεται στο σταυρό, ο Ιησούς ανοίγει τα μάτια του και βλέπει ότι έχει μεταφερθεί κάτω από ένα ανθισμένο δέντρο. Ένας άγγελος του λέει ότι ο Θεός αποφάσισε να τον σώσει και να του επιτρέψει να ζήσει μια φυσιολογική ανθρώπινη ζωή. Αυτή η φαντασία δεν πρέπει να σοκάρει. Το Ματθαίος 27:46 μας λέει πως την ώρα της σταύρωσης (περί την ένατη ώρα) ο Ιησούς αναβόησε με δυνατή φωνή λέγοντας «Ηλί, Ηλί, λαμά σαβαχθανί;», δηλαδή «Θεέ μου, Θεέ μου, γιατί μ' εγκατέλειψες;» Εδώ ο Ιησούς εξέφρασε τα συναισθήματα της εγκατάλειψής του καθώς ο Θεός έθεσε πάνω του τις αμαρτίες του κόσμου - κι ένεκα τούτου, ο Θεός «απέστρεψε το πρόσωπό του» από τον Ιησού. Καθώς ο Ιησούς αισθανόταν το βάρος αυτό της αμαρτίας, έζησε την εμπειρία του αποχωρισμού από τον Θεό για πρώτη φορά σε όλη την αιωνιότητα.

Ο Ιησούς του Καζαντζάκη είναι ένας χαρακτήρας γεμάτος αμφιβολίες. Είναι ξυλουργός και μάλιστα είναι ερωτευμένος με την ξαδέρφη του Μαρία Μαγδαληνή. Η συνάντησή του με τον άλλο ξάδελφό του Ιωάννη τον Βαπτιστή θα αλλάξει τη ζωή του. Μετά από έναν πειρασμό στην έρημο (τον προτελευταίο), επιλέγει να αναλάβει το πεπρωμένο του και παίρνει τον δρόμο που γνωρίζουμε σήμερα. Όμως οι αμφιβολίες του τον καταδιώκουν. Ενώ βρισκόταν στον σταυρό, ήρθε αντιμέτωπος με τον τελευταίο πειρασμό: να ζήσει την κανονική, συνηθισμένη ζωή ενός ευτυχισμένου ανθρώπου με τη γυναίκα, τα παιδιά και τους φίλους του. Αυτό το όραμα χαλάει όταν οι πρώην μαθητές του, ο Ιούδας κυρίως, τον κατηγορούν για την «προδοσία» του και ο Απόστολος Παύλος του δείχνει τη θρησκεία που γεννήθηκε ακριβώς από τον σταυρικό του θάνατο. Συνειδητοποιώντας το πεπρωμένο του, αναφωνεί «Τετέλεσται» και πεθαίνει.

Δεν χρειάζεται να είστε χριστιανός για να ενδιαφέρεστε, να σας ιντριγκάρει και μερικές φορές να παθιάζεστε με τη μορφή του Ιησού Χριστού. Είναι ένα θέμα που ενδιαφέρει όλους, ανεξαρτήτως πίστης, μόρφωσης, ιδεολογίας. Για περισσότερα από 2.000 χρόνια, ιστορικοί και θεολόγοι δίνουν μάχη για να προσδιορίσουν τη θεότητά του, την ανθρώπινη υπόστασή του, ακόμη και την ίδια την ύπαρξή του. Όλα αυτά τροφοδοτούν την αιώνια συζήτηση μεταξύ πίστης και ιστορικής αλήθειας. Πόσω μάλλον που, εκτός από τα βιβλικά κείμενα, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν αμιγώς ιστορικές μαρτυρίες αλλά ένα διδακτικό έργο με προσηλυτιστικές προθέσεις (αυτή είναι η γνώμη μου, αλλά δεν είστε βέβαια υποχρεωμένοι να συμφωνήσετε), η ύπαρξη του Ιησού μαρτυρείται μόνο από μερικές γραμμές στον Τάκιτο, τον Σουητώνιο, τον Δίωνα Κάσσιο και τον Φλάβιο Ιώσηπο, αρχαίους ιστορικούς των οποίων η αντικειμενικότητα συχνά αμφισβητείται. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι εκείνα τα χρόνια, υπήρχε ένας άνθρωπος στην Παλαιστίνη που ονομαζόταν Ιησούς, ο οποίος σταυρώθηκε και του οποίου τη διδασκαλία συμμερίζονταν πολλοί πιστοί. Ήταν άνθρωπος; Ήταν Θεός; Οι απόψεις διίστανται.

Εν περιλήψει, ο Τελευταίος Πειρασμός μάς προσφέρει μια άποψη για ολόκληρη την ανθρώπινη εμπειρία. Ο Καζαντζάκης αντιμετωπίζει, με θαυμαστό τρόπο, καθολικά ερωτήματα: Τι είναι η ελευθερία; Τι είναι η ευτυχία; Ποιον δρόμο πρέπει να επιλέξουμε για να επιτύχουμε την αλλαγή, τη μεταρρύθμιση ή την επανάσταση - τη δικαιοσύνη ή τη συγχώρεση; Και ακόμη, ποιο είναι το νόημα της ζωής; Όντας συγγραφέας ενός επιπέδου που σπανίως επιτυγχάνεται, ο Καζαντζάκης δεν δίνει απαντήσεις. Το σημαντικότερο είναι ότι δεν αφήνει το φιλοσοφικό βάθος του μυθιστορήματός του να το μετατρέψει σε χρονικό σκέψεων ή ιδεών. Η φιλοσοφία των χαρακτήρων είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας. Η αγωνία δεν σταματά ποτέ, η ιστορία είναι σαφής και ακριβής, η γλώσσα είναι ποιητική, αλλά ποτέ τόσο πολύ να σε εμποδίζει να παρακολουθήσεις την ιστορία.

*Οικονομολόγος, κοινωνικός επιστήμονας