CSI Cyprus: Η ιστορία των μαζικών τάφων

Πριν από μερικά χρόνια είχα μια ιδέα για μια έκθεση τέχνης σχετική με τους «αγνοούμενους» στην Κύπρο – θα ήταν οργανωμένη σαν σκηνή εγκλήματος με κιτρινόμαυρες ταινίες και κλωστές που θα οδηγούσαν σε διάφορα σημεία ενός τεράστιου χάρτη της Κύπρου που θα έδειχνε τις τοποθεσίες των μαζικών τάφων στην Κύπρο. Ονειρευόμουν να γράψω μικρές ιστορίες που να περιγράφουν αυτούς τους μαζικούς τάφους, όπως, πού βρίσκονται, πότε έγινε η σφαγή, πώς έγινε και ποιων τα οστά βρέθηκαν σε αυτούς τους μαζικούς τάφους, με τα ονόματα αυτών των «αγνοουμένων» και τις φωτογραφίες τους. Και στη μέση της έκθεσης, θα είχαμε επίσης τα αγάλματα – προτομές – που έφτιαξε ο Dr. Dervish Ozer εκείνων που έσωσαν ο ένας τον άλλον σε περιόδους συγκρούσεων στην Κύπρο, για να δείξουμε ότι υπήρχε και ανθρωπιά σε αυτή τη γη. Και φυσικά δεν θα το έκανα αυτό μόνη μου – θα συνεργαζόμουν με την αγαπημένη μου φίλη Nilgun Guney, η οποία είναι καλλιτέχνις και έχει δημιουργήσει πολλούς πίνακες για τους «αγνοούμενους» και έχει επίσης πραγματοποιήσει μια σειρά εργαστηρίων για τους ενήλικες μαθητές της που είχαμε οργανώσει, με αποτέλεσμα να ζωγραφίζουν και για τους «αγνοούμενους».

Μαζικός τάφος στο Νέο Χωριό Κυθρέας που μας έδειξε αναγνώστης μας και όπου βρέθηκαν τα οστά 7 Ελληνοκυπρίων «αγνοουμένων».

Φέραμε συγγενείς «αγνοουμένων», τόσο Τουρκοκύπριους όσο και Ελληνοκύπριους, για να μιλήσουν στους καλλιτέχνες για το πώς ένιωθαν έχοντας έναν «αγνοούμενο» στην οικογένειά σου, το πόσο εξαιρετικά βαθύ πόνο προκάλεσε, πώς παρέλυσε τη ζωή τους, πώς δεν ήταν δυνατό να προχωρήσουν και να συνεχίσουν μέχρι να βρουν «απόδειξη θανάτου» - δηλαδή τα οστά των αγαπημένων τους για να τα θάψουν και να θρηνήσουν και να έχουν τάφο μετά από τόσα χρόνια και να βγουν από τη ζώνη του λυκόφωτος που δημιούργησαν τα αγαπημένα τους πρόσωπα.

Το πηγάδι στο Παραλίμνι που μας έδειξε αναγνώστης μας και όπου βρέθηκαν τα οστά 3 Τουρκοκυπρίων «αγνοουμένων»

Το πηγάδι στη Βατυλή που μας έδειξε αναγνώστης μας και όπου βρέθηκαν τα οστά του Μιχάλη Πεκρή.

Περιήγηση στους τάφους

Πήραμε τους καλλιτέχνες στους μαζικούς τάφους – για να πάνε να δουν οι ίδιοι πώς ήταν και να τους μιλήσουν οι συγγενείς για το σημείο από όπου είχαν βγει τα οστά των αγαπημένων τους στη διάρκεια των εκσκαφών της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων. Οι καλλιτέχνες επισκέφτηκαν επίσης τα σπίτια των συγγενών των «αγνοουμένων» και στις δύο πλευρές, βλέποντας πώς ζούσαν και πώς διατήρησαν ανέπαφα όλα τα ρούχα και τις φωτογραφίες του «αγνοούμενου» αγαπημένου τους, γυαλίζοντας τα παπούτσια τους και φροντίζοντας τα ρούχα τους, περιμένοντάς τους να επιστρέψουν από στιγμή σε στιγμή. Και οι καλλιτέχνες, με την καθοδήγηση της Nilgun Guney (της οποίας ο πατέρας Ismet Guney δημιούργησε τη σημαία της Κυπριακής Δημοκρατίας) δημιούργησαν τα έργα τέχνης τους. Πραγματοποιήσαμε την έκθεση στο Goethe Institute στην Πράσινη Γραμμή στη Λευκωσία – η οργάνωση «Μαζί Μπορούμε!», η μοναδική δικοινοτική οργάνωση συγγενών αγνοουμένων και από τις δύο κοινότητες και θυμάτων πολέμου φιλοξένησε αυτήν την έκθεση και την κάναμε στο όνομα τους. Οι πίνακες δεν πωλούνταν αλλά απλώς παρουσιάζονταν – οι καλλιτέχνες αποφάσισαν να τους δωρίσουν στο «Μαζί Μπορούμε!»

Η ιδέα ήταν η αντανάκλαση της «ζώνης του λυκόφωτος» όπου αναγκάστηκαν να ζήσουν οι συγγενείς των «αγνοουμένων» και από τις δύο πλευρές και να αποκρυπτογραφηθεί η ατελείωτη αναμονή τους και οι φρικαλεότητες που αντιμετώπισαν τα θύματα του πολέμου.

Ζώνη του λυκόφωτος

Η ζώνη του λυκόφωτος ήταν, όπως λέει ο Ξενοφών Καλλής, μια κατάσταση όπου οι αγαπημένοι τους δεν ήταν ούτε ζωντανοί, ούτε νεκροί, και αυτό παρέλυε τη ζωή τους γιατί περίμεναν χωρίς τέλος τους αγαπημένους τους να επιστρέψουν για να επιστρέψει η ζωή στο φυσιολογικό. Ο Ξενοφών Καλλής, που αφιέρωσε όλη του τη ζωή στον ανθρωπιστικό σκοπό των «αγνοουμένων», μου το είπε αυτό όταν του πήρα για πρώτη φορά συνέντευξη – ότι δεν είναι ούτε νεκροί, ούτε ζωντανοί. Ότι οι οικογένειες τους τους περίμεναν για πάντα εφόσον δεν υπήρχε «απόδειξη θανάτου» – τα οστά – έτσι πίστευαν ότι είναι ακόμα ζωντανοί και θα επέστρεφαν από στιγμή σε στιγμή. Όμως, ποτέ δεν επέστρεφαν.

Γιατί οι «αγνοούμενοι» ήταν στην πραγματικότητα νεκροί, σκοτωμένοι, σφαγιασμένοι, θαμμένοι, κρυμμένοι σε πηγάδια και χωράφια, σε χαντάκια και ομαδικούς τάφους. Δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να επιστρέψουν, ποτέ. Και καμία απολύτως ένδειξη για την τύχη τους, αφού και οι δύο πλευρές έκρυβαν από αυτούς αυτές τις πληροφορίες. Και οι δύο πλευρές προστάτευαν τους δικούς τους δολοφόνους που είχαν δημιουργήσει τους ομαδικούς τάφους, και οι δύο πλευρές τους έδιναν την ιδιότητα των «ηρώων».

Σπάζοντας τον κύκλο

Όμως, ο χρόνος δεν σταματά και με τη βοήθεια των υπέροχων αναγνωστών μου σπάσαμε αυτόν τον φαύλο κύκλο και για πρώτη φορά στην Κύπρο, τα πράγματα άρχισαν να γίνονται γνωστά, άνθρωποι να μιλούν και να δίνουν λεπτομέρειες για τις φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν και από τις δύο πλευρές, περιγράφοντας τοποθεσίες πιθανών μαζικών τάφων, ακόμα και παίρνοντας εμένα και τους λειτουργούς της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων σε τέτοιες τοποθεσίες. Πριν από δύο δεκαετίες – γράφω από το 2001 για τους «αγνοούμενους» της Κύπρου – οι αναγνώστες μου και από τις δύο πλευρές του νησιού, τόσο οι Τουρκοκύπριοι όσο και οι Ελληνοκύπριοι, έσπασαν τις ζώνες σιωπής και άρχισαν να μου μιλούν ανώνυμα ή με το όνομά τους (και κρατούσα το όνομά τους μυστικό για τη δική τους ασφάλεια). Δύο δεκαετίες και έγιναν γνωστές οι τοποθεσίες των μαζικών τάφων: Αλαμίνος, Παλαικύθρο, Γεράσα, Παρεκκλήσια, Συγχαρί, Τζιάος, Λίμνη Γαλάτειας, Μαράθα-Σανταλλάρης και Αλόα, Σίντα, Πρωταράς, Κοκκινοτριμιθιά και Άγιος Γεώργιος Κερύνειας, Λύση και Αφάνεια και Ορνίθι. Τα βουνά Αγίου Ιλαρίωνα και το Μπογάζι Κερύνειας και το Πιλέρι και ο Παρισσινός. Και πολλά άλλα μέρη, μεμονωμένοι τάφοι, καθώς και άνθρωποι θαμμένοι σε τριάδες ή πεντάδες σε πηγάδια διάσπαρτα σε όλο το νησί. Βέβαια, κάποιες από τις τοποθεσίες αυτών των μαζικών τάφων και τάφων ήταν γνωστές από τις δύο πλευρές, αλλά δεν τις μοιράζονταν μεταξύ τους, δεν έκαναν ενέργειες για την εκσκαφή τους και παρέμεναν αδιευκρίνιστες, τόσο για το κοινό όσο και για τους συγγενείς των «αγνοουμένων» που περίμεναν νέα, οποιαδήποτε νέα από τους αγαπημένους τους.

«Χαλώντας το παιχνίδι τους»

Με τη βοήθεια των αναγνωστών μου, χαλάσαμε αυτό το «παιχνίδι» των αρχών και από τις δύο πλευρές και εκατοντάδες ιστορίες δημοσιοποιήθηκαν και δημοσιεύθηκαν στα τουρκικά στην εφημερίδα Yeniduzen, στα ελληνικά στην εφημερίδα «Αλήθεια» και μετά στον «Πολίτη», και στα αγγλικά στο blog μου. Αυτό δημιούργησε ένα τέτοιο κύμα υποστήριξης που έγινε μια τεράστια δυναμική για να μοιραστούμε αυτά που γνώριζαν οι άνθρωποι αλλά κρατούσαν για τον εαυτό τους όλα αυτά τα χρόνια. Οι άνθρωποι μου τηλεφωνούσαν στα προσωπικά μου κινητά – είχα ένα για τους Τουρκοκύπριους και ένα για τους Ελληνοκύπριους – και μοιράζονταν πληροφορίες. Μου έγραφαν μηνύματα από το εξωτερικό και μοιράζονταν αυτά που είχαν δει ή ακούσει. Μοιράζονταν χάρτες, αναφορές, τοποθεσίες, ιστορίες και αυτό βοήθησε πάρα πολύ στις έρευνες και τις εκσκαφές της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων. Εξέδωσα το βιβλίο μου για τους «αγνοούμενους» και τους μαζικούς τάφους με τίτλο «Τα στρείδια που έχασαν το μαργαριτάρι τους» στα τουρκικά, ελληνικά και αγγλικά και το πήρα σε όλο το νησί μαζί με Τουρκοκύπριους και Ελληνοκύπριους συγγενείς «αγνοουμένων» και μιλήσαμε στο κοινό ενθαρρύνοντάς τους να μας μιλήσουν και να μοιραστούν μαζί μας όσα γνώριζαν για πιθανούς τόπους ταφής...

Κοιτάζοντας πίσω, 22 χρόνια μετά, μπορώ να πω ότι καλύψαμε τεράστιο έδαφος με τη βοήθεια των αναγνωστών μου που δεν περίμεναν κανένα αντάλλαγμα, αλλά το έκαναν από την καρδιά τους. Όποιες πληροφορίες υπήρχαν, καταφέραμε τις περισσότερες να τις βρούμε και τα μοιραστήκαμε όλα αυτά εθελοντικά με την Κυπριακή Διερευνητική Επιτροπή Αγνοουμένων, δείχνοντας πιθανούς τόπους ταφής, συστηματικά (σχεδόν κάθε βδομάδα για πολλά χρόνια), μαζί με τον Ξενοφώντα Καλλή που ήταν ο βοηθός του Ελληνοκύπριου μέλους της ΔΕΑ και τον Murat Soysal που ήταν ο βοηθός του Τουρκοκύπριου Μέλους της ΔΕΑ, καθώς και τον Okan Oktay, υπεύθυνο για τις εκσκαφές και άλλους ερευνητές της Επιτροπής. Ο Καλλής είναι αυτός που έκανε σχεδόν όλη τη δουλειά για τους «αγνοούμενους» και από τις δύο κοινότητες, αφιερώνοντας όλη του τη ζωή σε αυτό τον ανθρωπιστικό σκοπό. Και ας υπογραμμίσουμε επίσης τις τεράστιες προσπάθειες του Αντρέα Παράσχου που έσπασε τις ζώνες σιωπής της ελληνοκυπριακής κοινότητας για τους δικούς της «αγνοούμενους» στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Ας αναγνωρίσουμε όλους όσους συνέβαλαν σε αυτή την προσπάθεια και συνεχίζουν να εργάζονται για να απαλύνουμε τον πόνο των συγγενών.

Το όνειρο για την έκθεση

Συνεχίζω να διατηρώ το όνειρο μου για την έκθεση με τον χάρτη και τις τοποθεσίες των μαζικών τάφων και τις κιτρινόμαυρες ταινίες και τις ιστορίες αυτών των τάφων. Ίσως την επόμενη περίοδο, θα προσπαθήσω να το κάνω με την καλλιτέχνη φίλη μου Nilgun Guney για να δει ο κόσμος ότι η Κύπρος είναι γεμάτη μαζικούς τάφους και μεμονωμένους τάφους ανθρώπων που έγιναν «αγνοούμενοι» τόσο το 1963-64 όσο και το 1974, ότι τόσο οι Τουρκοκύπριοι όσο και οι Ελληνοκύπριοι υπέφεραν και ότι ο πόνος τους είναι ακριβώς ο ίδιος. Ότι είναι ανθρώπινος πόνος. Και μόνο ο ανθρώπινος πόνος μας μπορεί να μας ενώσει στον αγώνα μας για ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά μας.

(Συνεχίζεται)

Λεζάντα κύριας φωτογραφίας: Τα οστά έξι «αγνοούμενων» Ελληνοκυπρίων βρέθηκαν στο σημείο που μας έδειξε αναγνώστης μας σε λίμνη στη Γαλάτεια στην Καρπασία

caramel_cy@yahoo.com

• Τηλ: 99 966518