Πριν από έντεκα χρόνια, στις 16 Δεκεμβρίου 2012, είχα γράψει για την επίσκεψή μας στο Δίκωμο στις 5 Δεκεμβρίου 2012, για έρευνες μαζί με έναν πολύ σημαντικό μάρτυρα. Μας είχε δείξει (σε εμένα και τους λειτουργούς της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων εκείνης της εποχής) τουλάχιστον δέκα πιθανούς τόπους ταφής «αγνοουμένων» από το Δίκωμο, σημειώνοντάς τους επίσης σε χάρτες. Εκείνες τις μέρες, είχα γράψει τα εξής σε αυτές τις σελίδες: «Ένα ηλιόλουστο πρωινό αυτών των χειμερινών ημερών, ταξιδεύουμε στο Δίκωμο για να δούμε ορισμένους πιθανούς τόπους ταφής κάποιων 'αγνοουμένων' ατόμων από το χωριό. Ο μάρτυρας είναι από το χωριό αυτό, ένας Ελληνοκύπριος που μεγάλωσε εδώ και που τους ήξερε όλους. Μας καθοδηγεί στον πρώτο μας σταθμό, ένα σπίτι που δεν υπάρχει πλέον αφού έχει κατεδαφιστεί, αλλά μπορείς ακόμα να δεις τους τοίχους.
Η οδοντίατρος του Δικώμου
«Αυτό ήταν το σπίτι της Μαρίτσας Χριστοφή Νέτου», λέει. «Ζούσε εδώ με τον αδελφό της Κυριάκο Στρατή. Ο Κυριάκος περπατούσε μόνο με τη βοήθεια μπαστουνιού, περπατούσε πολύ αργά». Κρατά στα χέρια του ένα βιβλίο για το Δίκωμο και βρίσκει τη φωτογραφία της Μαρίτσας και μου τη δείχνει: μια κλασική φιγούρα χωρικής που κάθεται περιτριγυρισμένη από κάποιους νεαρούς, πιθανόν συγγενείς ή συγχωριανούς της. «Ήταν η ΄'οδοντίατρος' του χωριού», μου λέει, «όταν ήμασταν παιδιά μας έβγαζε τα δόντια που κουνιόντουσαν. Είχε ένα μακρύ νύχι και με τη βοήθειά του έβγαζε τα δόντια μας και έβαζε αλάτι στην πληγή για να σταματήσει η αιμορραγία.» Η Μαρίτσα και ο Κυριάκος είναι «αγνοούμενοι» από το σπίτι τους στο Δίκωμο. Δίπλα από το κατεδαφισμένο σπίτι είναι ένα άλλο σπίτι που φαίνεται καινούργιο.
Κάτω από την αμυγδαλιά
«Αυτό ήταν το σπίτι της κόρης της», μας εξηγεί ο μάρτυράς μας. Σύμφωνα με τον μάρτυρά μας, η Μαρίτσα και ο Κυριάκος σκοτώθηκαν στο κατεδαφισμένο σπίτι και θάφτηκαν κάτω από μια αμυγδαλιά στην αυλή τους. Πάμε στην αυλή και βρίσκουμε την αμυγδαλιά.
«Μια ομάδα Τουρκοκύπριων αστυνομικών στάλθηκε από το Μπογάζι της Κερύνειας στο Δίκωμο και σκότωσαν αυτούς που έμειναν πίσω το 1974», μας λέει. Πάμε στον ίδιο δρόμο στην τοποθεσία ενός άλλου κατεδαφισμένου σπιτιού: «Εδώ», λέει, «ζούσε ο Γιακουμής Πέτρου που είχε γεννηθεί το 1910. Σκοτώθηκε εδώ». Σταματάμε σε ένα άλλο σημείο:
«Αυτό ήταν το σπίτι της Χρυστάλας Νικόλα Χριστοφή», λέει, «που ήταν παράλυτη και δεν μπορούσε να κινηθεί. Σκοτώθηκε στο σπίτι της και θάφτηκε στην αυλή της.» Το Δίκωμο έχει 45 «αγνοουμένους», κάποιους από μέσα στο χωριό, κάποιους από συγκρούσεις στον πόλεμο σε άλλες περιοχές.
Τριμελής οικογένεια
Πάμε σε ένα άλλο σπίτι. «Εδώ», λέει ο μάρτυράς μας, «ζούσε ένας πατέρας, μια μητέρα και μια κόρη. Ήταν ηλικιωμένοι. Η κόρη ήταν παράλυτη. Σκοτώθηκαν όλοι και θάφτηκαν κάτω από πάσαλο ηλεκτρισμού. Το όνομα της κόρης ήταν Ελένη, είχε γεννηθεί το 1909, η μητέρα ήταν η Μυροφόρα και είχε γεννηθεί το 1892 και ο πατέρας ήταν ο Παντελής Ζωτής και είχε γεννηθεί το 1889.» Μετά πάμε σε έναν πέμπτο πιθανό τόπο ταφής: Υπήρχε ένα σπίτι πίσω από τα δέντρα της εκκλησίας της Παναγίας στο χωριό – βρίσκουμε το μέρος όπου μπορεί να έχουν θαφτεί ο Σταύρος και η Αννεζού Τσιάτταλου, ένα ηλικιωμένο ζευγάρι.
Μαζί μας στο ταξίδι αυτό στο Δίκωμο είναι οι Ξενοφώντας Καλλής, Murat Soysal και Okan Oktay από την Κυπριακή Διερευνητική Επιτροπή Αγνοουμένων, όπως επίσης και δύο Τουρκοκύπριοι ερευνητές...».
Έντεκα χρόνια μετά
Έντεκα χρόνια μετά, με πρωτοβουλία του Okan Oktay, του επικεφαλής των ερευνών του Γραφείου του Τουρκοκύπριου Μέλους της ΔΕΑ, καλώ τον μάρτυρά μας για άλλη μια φορά να έρθει στο Δίκωμο. Εκείνη την ημέρα, τον Δεκέμβριο του 2012, είχε δείξει τουλάχιστον δέκα πιθανούς τόπους ταφής στο Δίκωμο και τώρα άρχισαν ξανά οι εκσκαφές στο Δίκωμο και ο Okan Oktay θέλει να μάθει για ένα συγκεκριμένο πηγάδι και πιστεύει ότι ο μάρτυράς μας, που είναι πολύ ενημερωμένος, θα μπορούσε να ξέρει για αυτό... Ο μάρτυράς μας όπως πάντα, είναι πρόθυμος να βοηθήσει, γι' αυτό συμφωνούμε να συναντηθούμε την Τετάρτη 3 Μαΐου 2023 και μαζί με τον Okan τον παραλαμβάνουμε από το οδόφραγμα Λήδρα Πάλας. Παίρνουμε επίσης έναν νεαρό ερευνητή της ΔΕΑ, τον Ozkan Ibrahimer, και πηγαίνουμε στο Δίκωμο.
Εκτιμώντας το έργο μας
Όταν ο μάρτυρας μάς είχε δείξει το 2012 τον πιθανό τόπο ταφής της Μαρίτσας Χριστοφή Νέτου και του αδερφού της Κυριάκου Στρατή, μετά τις εκσκαφές από τη ΔΕΑ κάτω από την αμυγδαλιά βρέθηκαν τα οστά της. Ο μάρτυράς μας λέει ότι ένας στενός συγγενής της Μαρίτσας ήταν τόσο ευγνώμων που βοηθήσαμε να βρεθούν τα οστά της συγγενούς του, που είπε στον μάρτυρά μας: «Χρωστάμε στη Sevgul, υπάρχουν μερικά μέρη που γνωρίζω και θα σας πω για αυτά. Αυτό είναι για τη Sevgu».
Ο μάρτυράς μας πήγε σε αυτόν με χάρτες και δούλεψαν και έδειξε στον μάρτυρά μας πάνω στους χάρτες τρεις πιθανούς τόπους ταφής τριών «αγνοουμένων» Τουρκοκυπρίων από τον Μάιο του 1964. Σήμερα ο μάρτυράς μας θέλει επίσης να μου δείξει αυτά τα τρία μέρη, έχει ήδη δείξει αυτά τα μέρη σε κάποιους ερευνητές από το Γραφείο του Ελληνοκύπριου Μέλους της ΔΕΑ, αλλά μέχρι στιγμής δεν μου είχε πει τίποτε για αυτά και είναι η πρώτη φορά που ακούω ότι κάποιος του είπε – σε εκτίμηση της βοήθειάς μου για την ανεύρεση της συγγενούς του – για κάποιους πιθανούς τόπους ταφής αγνοουμένων Τουρκοκυπρίων. Είναι έκπληξη για μένα. Στην είσοδο του χωριού σταματάμε για να δούμε μια εκσκαφή από μια ομάδα της ΔΕΑ στην αυλή ενός σπιτιού. «Αυτό είναι το πρώτο μέρος για το οποίο μου είπε ο συγγενής της Μαρίτσας», εξηγεί ο μάρτυράς μας. Μάλιστα, ο συγγενής της Μαρίτσας πέθανε έναν μήνα μετά αφότου είχε δείξει στο μάρτυρά μας αυτά τα μέρη πάνω στον χάρτη.
Στο ίδιο χωράφι
Πηγαίνουμε σε μια άλλη περιοχή όπου υποτίθεται ότι θάφτηκε ο δεύτερος Τουρκοκύπριος «αγνοούμενος» από τον Μάιο του 1964. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα χωράφι όπου υποτίθεται ότι θάφτηκαν κάποιοι Ελληνοκύπριοι «αγνοούμενοι» το 1974.
Η ΔΕΑ έχει κάνει αρκετές εκσκαφές σε πολλά σημεία, νομίζοντας ότι ένας από αυτούς τους αμπελώνες ήταν ο τόπος μαζικής ταφής που αναζητούν, αλλά δεν μπόρεσαν να βρουν τίποτα. Ο μάρτυρας μας, λέει: «Βλέπετε, εκεί, υπάρχει μια κοίτη ποταμού... Στη μέση αυτού του χωραφιού είναι θαμμένος ένας Τουρκοκύπριος αγνοούμενος από τον Μάιο του 1964. Αυτός ήταν ένας παλιός αμπελώνας και άκουσα ότι σε αυτό το χωράφι έθαψαν γύρω στους 15 Ελληνοκύπριους «αγνοούμενους».». Σε αυτό το χωράφι δεν έχει γίνει ποτά κάποια εκσταφή...
Μετά από 11 χρόνια και δεν έγιναν εκσκαφές
Στο Δίκωμο ανακαλύπτουμε ότι έχουν σκαφτεί μόνο ένα ή δύο από τα μέρη που είχε δείξει ο μάρτυράς μας εκείνη την ημέρα στις 5 Δεκεμβρίου 2012 – μετά από 11 χρόνια, μέχρι στιγμής δεν έχουν γίνει εκσκαφές για τους υπόλοιπους πιθανούς τόπους ταφής που μας είχε δείξει. Πηγαίνουμε για να δούμε τα μέρη που είχε δείξει πριν από 11 χρόνια. Μερικά από αυτά είναι πιθανοί τόποι μαζικής ταφής.
Πηγαίνουμε επίσης σε ένα άλλο χωράφι όπου λέει ότι είχε θαφτεί ένας Τουρκοκύπριος –σύμφωνα με τον συγγενή της Μαρίτσας– τον Μάιο του 1964, κάτω από τις παπουτσοσυκιές. «Σε αυτό το χωράφι υπάρχουν παπουτσοσυκιές σε δύο σημεία», λέει, «Σκάψτε κάτω και από τα δύο.».
Μετά από εισήγηση του νεαρού ερευνητή Ozkan Ibrahimer, πάμε για να ελέγξουμε το μέρος που είχαν σκάψει πρόσφατα στο Δίκωμο, αλλά δεν βρήκαν τίποτα. Αυτός ήταν ο πιθανός τόπος ταφής ενός ηλικιωμένου από το Δίκωμο. Έσκαψαν έξω από το σπίτι όπου κάποτε υπήρχε ένα χαντάκι. Σκοτώθηκε και πετάχτηκε στο χαντάκι, σύμφωνα με ιστορίες, αλλά όταν έσκαψε πρόσφατα εκεί η ομάδα της ΔΕΑ δεν βρήκαν τίποτα. Ο μάρτυράς μας λέει ότι και πριν από 11 χρόνια είχε πει επίσης ότι μπορεί να είχε θαφτεί στην πίσω αυλή του σπιτιού, έτσι πάμε εκεί για να δούμε και να βγάλουμε φωτογραφίες. Στεκόμαστε έξω από το καντζέλι.
Ευχαριστώ τον μάρτυρά μας για την ευγένειά του και τις προσπάθειές του για να βρεθούν όλοι οι «αγνοούμενοι» από το Δίκωμο, είτε είναι Τουρκοκύπριοι είτε Ελληνοκύπριοι. Είναι ένα λαμπρό ανθρωπιστικό παράδειγμα που πρέπει να ακολουθήσουν και άλλοι. Ευχαριστώ επίσης τον Okan Oktay από τη ΔΕΑ και τους ερευνητές για την ανανέωση των ερευνών στο Δίκωμο.
- Φωτογραφία εξωφύλλου: Σύμφωνα με τον Ελληνοκύπριο αναγνώστη μας, αυτός μπορεί να είναι ένας πιθανός τόπος ταφής στο Δίκωμο.
