«Γλώσσα, Μνήμη και Κυρίαρχος Λόγος - Με αφορμή έναν ξυλοδαρμό», της Έλενας Ιωαννίδου

Στις αρχές Ιουνίου συμμετείχα σε ένα διεθνές συνέδριο με θέμα «Γλώσσα και Μνήμη» στο Nottingham, στο οποίο ακαδημαϊκοί και ερευνήτριες παρουσίασαν έρευνες για τον ρόλο της γλώσσας και του λόγου στη διαμόρφωση της μνήμης σε διαφορετικά συγκείμενα. Πρόσφυγες από το Ανατολικό Μπενγκάλι έκρυβαν την προφορά τους για να μπορέσουν να επιβιώσουν στα σχολεία της Ινδίας, οικογένειες «συνεργατών» του Β’ Παγκοσμίου στο Βέλγιο αφηγούνταν τους τρόπους με τους οποίους ζούσαν με το στίγμα, επιβιώσαντες των βασανιστηρίων στη Χιλή μιλούσαν για τα πολλαπλά νοήματα των λέξεων και τις αναπλαισιώσεις τους. Το συνέδριο ήταν σε πολλά επίπεδα μια αποκάλυψη για όλες/ους μας. Πώς γίνεται τα ίδια φαινόμενα και κυρίως οι ίδιοι κυρίαρχοι λόγοι να συνυπάρχουν σε διαφορετικούς χώρους και να ανακυκλώνονται στον χρόνο επηρεάζοντας τη συλλογική και την ατομική μνήμη;

Τις ίδιες μέρες που συζητούσαμε τα πιο πάνω έγινε ο ξυλοδαρμός της Τουρκοκύπριας από Ελληνοκύπριους στην Αγία Νάπα. Το περιστατικό το είδα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά αυτό που με συγκλόνισε, ίσως περισσότερο από το ίδιο το περιστατικό, ήταν η αντίδραση της επίσημης πολιτείας και αρκετών γνωστών εφημερίδων τις μέρες που ακολούθησαν.

«Το περιστατικό δεν είναι ρατσιστικό», είπε ο πρόεδρος, υπονοώντας ότι ήταν μεμονωμένο και αφορμούμενο κυρίως από παραβατικότητα. Με την άμεση τοποθέτησή του, ο πρόεδρος έκανε αυτό που η Κριτική Ανάλυση Λόγου (βλ. Wodak, de Cillia, Reisigl & Liebhart, 2008) ονομάζει ως ατομικοποίηση των γεγονότων, μια στρατηγική την οποία συναντούμε συχνά στον ρατσιστικό λόγο όπου αντί να συλλογικοποιήσουμε την ευθύνη καταφεύγουμε στην εξατομίκευση. Ταυτόχρονα, τέτοιες τοποθετήσεις δεν λαμβάνουν υπόψη βασικές αρχές της κοινωνιολογίας και της κριτικής θεωρίας στις οποίες οι κοινωνικές κατηγορίες αλληλοεπιδρούν η μία με την άλλη. Έμφυλες διαστάσεις (άντρες που σχεδόν παρενοχλούσαν γυναίκα), παραβατικές συμπεριφορές (ναι, μπορεί να ήταν παραβατικοί) και ρατσιστικές συμπεριφορές (όταν την άκουσαν να μιλά τούρκικα της επιτέθηκαν) συνήθως συνυπάρχουν, φτάνει απλώς να διαβάσουμε έρευνες οι οποίες καταγράφουν τις συμπεριφορές μελών ακροδεξιών οργανώσεων απέναντι στις γυναίκες, τους μετανάστες και την αστυνομία.

Κι ύστερα, ύστερα ήρθαν οι μέλισσες. Ξεκίνησε χειραγωγημένη και κατασκευασμένη προσπάθεια από κάποια μέσα για να επανατοποθετηθεί και όπως λέει ο Agha (2003) να επανασυγκειμενικοποιηθεί το γεγονός μέσα από τη γλώσσα. «Είχε ρόπαλο ο φίλος της», «Τούρκος επιτέθηκε σε αστυνομικούς στο οδόφραγμα, τους έστειλε στο νοσοκομείο». Ο κυρίαρχος λόγος ανέλαβε δράση κι αντί να λεχθεί απλώς το αυτονόητο, ότι αν είναι ρατσιστική επίθεση θα τιμωρηθούν οι δράστες με τον ανάλογο τρόπο, άρχισε να ανασκευάζεται και να ανασυντάσσεται το γεγονός.

Οι λέξεις όμως δεν είναι αθώες και χρησιμοποιούνται για να ποδηγετήσουν και να διαθλάσουν γεγονότα και καταστάσεις. Φαινόμενα όπως ο ρατσισμός, υλοποιούνται μέσω του λόγου. Πίσω από τις πράξεις διάκρισης και στιγματισμού υπάρχει συνήθως μια εκλογικοποίηση (Van Dijk, 1984): «Είμαστε κράτος και όχι ψευδοκράτος». Τι σχέση έχει αυτό με τον ξυλοδαρμό; Έχει γιατί έτσι χρησιμοποιείται η στρατηγική του συστήματος ελέγχου (Van Dijk 1984), όπου στόχος είναι να δημιουργηθεί μια θετική αναπαράσταση για τον «εαυτό» σε αντιπαράθεση με μια αρνητική για τον «άλλο».

Στο σύστημα της σύγχρονης διακυβέρνησης η γλώσσα αποτελεί ένα ισχυρό και κεντρικό ιδεολογικό εργαλείο (Rampton & Blommaert, 2011) το οποίο συνδέεται άμεσα με τους θεσμούς (π.χ. εκπαίδευση, τύπος) ώστε κάποιοι λόγοι να γίνονται πιο ορατοί από άλλους (Gee, 2014). Συγκροτείται έτσι ένας αλλότριος λόγος (Βολόσινοφ, 1998) όπου ο «άλλος» είναι απών από τη λεκτική επικοινωνία και δημιουργείται χάσμα μεταξύ του πολυσύνθετου χαρακτήρα του πραγματικού γεγονότος και της λεκτικής επικοινωνίας γύρω από αυτό. Με αυτό τον τρόπο οι κυρίαρχοι λόγοι ενδυναμώνονται και συνεχίζουν να δομούν ουτοπικές, εξιδανικευμένες αφηγήσεις για ένα ενιαίο παρελθόν, ένα ομογενοποιημένο μέλλον κι ένα προβληματικό παρόν.

Τη μνήμη, όμως, «όπου και να την αγγίξεις πονεί». Είναι ορατές πλέον οι μαρτυρίες για γεγονότα που δεν διδαχτήκαμε, για αφηγήσεις που αποσιωπήθηκαν και κυρίως για εθνικές επάρσεις και επιθετικές συμπεριφορές οι οποίες αντί να αντιμετωπιστούν προστατεύτηκαν και θωρακίστηκαν πίσω από τα σχήματα «καλός-κακός», «εχθρός-φίλος». Ήταν πολλές οι δεκαετίες που ζούσαμε και μεγαλώναμε με τον αλλότριο λόγο. Δεν φαίνεται όμως ότι ωφέλησε και πολύ τον τόπο και την πλειοψηφία των ανθρώπων του. Ειδικά όταν ωθεί μάγκες να δέρνουν στο άκουσμα της γλώσσας.

*Ή Έλενα Ιωαννίδου είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κύπρου

ioannidou.elena@ucy.ac.cy