Ο Ευάγγελος Αβέρωφ Τοσίτσας, στο δίτομο βιβλίο του «Ιστορία χαμένων ευκαιριών, Κυπριακό 1950-1963», παραθέτει τις χαμένες ευκαιρίες για λύση του Κυπριακού και παράλληλα αναφέρεται στις δικές μας ευθύνες για τον καταποντισμό της μεγαλονήσου, εννοώντας ασφαλώς τις αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές του Αρχιεπισκόπου, την κατάλυση του κράτους με τα 13 σημεία, το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή του 1974. «Στον καταποντισμό για τον οποίον δεν χωρούσε πια σωτηρία ανάλογη προς χαμένη ευκαιρία του παρελθόντος. Στον καταποντισμό, που επιβάλλει προσεκτικό αλλά επίμονο αγώνα για να εξασφαλιστεί οτιδήποτε πια μπορεί να σωθεί. Στον καταποντισμό που είναι ακόμα αδικαιολόγητος γιατί ξεκίνησε από τον συμβιβασμό της Ζυρίχης που εξασφάλιζε από κάθε πλευρά την άνθηση της μεγαλονήσου», αναφέρει στον επίλογο του β' τόμου. Το Κυπριακό χωρίς καμία αμφιβολία θεωρείται ένα από τα μακροβιότερα διεθνή ζητήματα που ταλαιπωρεί τη διεθνή κοινότητα για δεκαετίες. Παρά τις αμέτρητες προσπάθειες παραμένει άλυτο και εγκυμονεί κινδύνους για την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και όχι μόνο. Ειδικότερα η μη επίλυσή του κρατά δέσμιους Ελλάδα και Τουρκία με αποτέλεσμα η ένταση στην περιοχή να εντείνεται και ο κίνδυνος θερμού επεισοδίου να είναι ορατός. Συνεπώς το εύλογο ερώτημα που αιωρείται: Είναι τόσο περίπλοκο ζήτημα που η λύση του είναι τόσο δύσκολη; Ασφαλώς όχι. Μετά από συνομιλίες δεκαετιών το Κυπριακό θα μπορούσε να λυθεί μέσα σε λίγες μέρες, όπως πολύ σωστά έλεγε ο αείμνηστος Αλέκος Μαρκίδης, φτάνει να υπάρχει η αναγκαία πολιτική βούληση. Σίγουρα ένας παράγοντας που δυσκολεύει την κατάσταση είναι η τουρκική αδιαλλαξία αλλά δεν αποτελεί το μόνο κώλυμα. Ας μην ξεχνούμε ότι υπήρξε σε πολλές φάσεις και η ε/κ αδιαλλαξία. Χαρακτηριστική η παραδοχή του Γλαύκου Κληρίδη, στο βιβλίο του «Η Κατάθεσή μου», όπου αναφέρεται στην αδιαλλαξία του Εθνάρχη μας που ήταν η αιτία του ναυαγίου της συμφωνίας Κληρίδη-Ντενκτάς του 1972. Ένα δεύτερο ερώτημα, είναι το γιατί εφόσον τα δύο μεγάλα κόμματα ΑΚΕΛ και ΔΗΣΥ, που αποτελούν την πλειοψηφία των Ε/Κ και συμφωνούν στις βασικές αρχές επίλυσης στη βάση του συμφωνημένου πλαισίου, δεν συμφωνούν για να βρεθεί μια εφικτή συνολική διευθέτηση του προβλήματος; Εδώ δυστυχώς έγκειται η τραγική διάσταση του Κυπριακού. Τα κόμματα της λύσης έχουν «ταλαιπωρήσει» το εθνικό μας ζήτημα περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον. Σίγουρα περισσότερο από τα γεγονότα που περιγράφονται από τις μαρτυρίες που καταθέτει στο βιβλίο του ο Αβέρωφ Τοσίτσας.
Οι χαμένες ευκαιρίες, κυρίως μετά την τουρκική εισβολή, ήσαν αποτέλεσμα της ανευθυνότητας των ηγεσιών των δύο μεγάλων κομμάτων της λύσης, κατά πρώτον του ΑΚΕΛ και κατά δεύτερον του ΔΗΣΥ. Το 1978 το ΑΚΕΛ, αν και κατ' αρχήν αποδέχτηκε το δυτικό σχέδιο μετά, κατόπιν εντολών της Μόσχας, συμφώνησε με τον Σπύρο Κυπριανού στην απόρριψή του. Το 2004 η εγκληματική τους απόφαση να καταψηφίσουν το σχέδιο Ανάν με τη γελοία δικαιολογία του τσιμεντώματος του ΝΑΙ, έφερε το Κυπριακό στη χειρότερή του φάση. Το δε γεγονός ότι η άλλη πλευρά, με συντριπτική πλειοψηφία το αποδέχτηκε, ήταν η απαρχή της απαξίωσης της ε/κ πλευράς από τη διεθνή κοινότητα. Στον άλλο πόλο, στον ΔΗΣΥ, αν και, με εξαίρεση την περίοδο των ιδεών Γκάλι, πολιτεύτηκαν μακριά από κομματικές σκοπιμότητες με στόχο τη λύση και επανένωση, ήρθε δυστυχώς το ναυάγιο του Κραν Μοντανά που άλλαξε τα πάντα και έφερε το Κυπριακό στο χειρότερο τέλμα των τελευταίων δεκαετιών. Αν ακόμα ληφθούν υπόψη οι αλλοπρόσαλλοι χειρισμοί του απερχόμενου Πρόεδρου με τις ιδεοθύελλες περί λύσης δύο κρατών, τότε αναμφίβολα μηδενίστηκε η οποιαδήποτε θετική συνεισφορά της μεγάλης παράταξης προς τον στόχο της λύσης και κατέστησε τη δική μας πλευρά πλήρως αναξιόπιστη και συνυπεύθυνη για τη μη λύση, όπως άλλωστε καταγράφεται στις εκθέσεις του ΓΓ των ΗΕ. Σε λίγες μέρες ο λαός θα επιλέξει τον όγδοο Πρόεδρο της Δημοκρατίας ο οποίος θα διαχειριστεί το εθνικό θέμα. Από ό,τι διαφαίνεται, ο κατά τον Ευάγγελο Αβέρωφ καταποντισμός της μεγαλονήσου, όχι μόνο θα συνεχιστεί αλλά θα ολοκληρωθεί. Οι γεωπολιτικές εξελίξεις είναι τέτοιες που οι δυνάμεις της λύσης θα ήταν απαραίτητο, όσο ποτέ άλλοτε, να βρουν μια κοινή συνισταμένη συνεργασίας για να αποτραπούν τα χειροτέρα που έπονται. Και όμως και αυτήν τη φορά και οι δύο, με τις επιλογές των μη εκλέξιμων υποψηφίων, έχουν έμμεσα καταστρέψει προκαταβολικά την οποιανδήποτε προοπτική.
Οι επιλογές των κομμάτων βασίστηκαν αφενός μεν σε κομματικά συμφέροντα για το ΑΚΕΛ και σε προσωπικές φιλοδοξίες στην περίπτωση του ΔΗΣΥ. Το ΑΚΕΛ θα μπορούσε να επιλέξει τον Αχιλλέα Δημητριάδη ο οποίος όχι μόνο έχει τον καθαρότερο λόγο στο Κυπριακό αλλά θα μπορούσε να συνενώσει τις δυνάμεις της λύσης. Στην περίπτωση του ΔΗΣΥ τα ίδια και χειρότερα. Υπήρξαν επιλογές που θα μπορούσαν σήμερα να είναι νικηφόρες στις επικείμενες προεδρικές εκλογές. Επανερχόμενος στις διαπιστώσεις του Ευάγγελου Αβέρωφ, που δυστυχώς συνεχίζουν να είναι πάντοτε επίκαιρες, με τη μεγαλόνησο να καταποντίζεται, είναι σίγουρο πως αν ζούσε και συνέχιζε την καταγραφή των χαμένων ευκαιριών θα κατέληγε σε πολύτομη εγκυκλοπαίδεια αναφορικά με τις ευκαιρίες που χάθηκαν και τις ασήκωτες διαχρονικά ευθύνες της δικής μας πλευράς. Τις ευθύνες των εκάστοτε ηγετών που όπως και τότε (περίοδος 1950-1963), όπως καταθέτει ο Έλληνας πολιτικός, «λόγω της δημαγωγίας, της αφροσύνης και ευθυνοφοβίας ήσαν οι οδηγοί στον ολισθηρό δρόμο», έτσι και κατά την πρόσφατη ιστορία στην πορεία οι πλείστοι αποδείχθηκαν ηγετίσκοι αμελητέου πολιτικού αναστήματος και μειωμένης εθνικής συνείδησης. Καταλήγοντας στο βιβλίο του, ο Ευάγγελος Αβέρωφ αναφέρει: «Ως κατάληξη ταιριάζουν λίγα λόγια που έγραψε ο Θουκυδίδης για μια άλλη μεγαλόνησο που ήταν κάποτε και εκείνη ένας ελληνικός φάρος: «Πάντα τα περί την Σικελίαν γενόμενα μείζω ἤ τα δάκρυα». Η σημερινή κατάσταση και το πώς διαχειριζόμαστε το εθνικό θέμα, με ανύπαρκτες δυνάμεις της λύσης, δυστυχώς θα οδηγήσει σε ακόμα μια χαμένη πατρίδα και ο ιστορικός του μέλλοντος, αναφερόμενος στην κυπριακή τραγωδία, κάτι παρόμοιο με τον αρχαίο Έλληνα ιστορικό θα καταγράψει: «Πάντα τα περί την Κύπρον γενόμενα μείζω ἤ τα δάκρυα».
