Η Σοβιετική Ένωση και η εισβολή του 1974

Του Θεόδωρου Χαραλάμπους*

Το πόρισμα της Βουλής των Αντιπροσώπων για τον Φάκελο της Κύπρου δεν αναφέρεται στην ενότητα «Ρόλος ξένων δυνάμεων» στην τότε Σοβιετική Ένωση και στη στάση της πριν, κατά και μετά τη βάρβαρη τουρκική εισβολή. Παρασιωπήθηκε αφελώς. Ακόμη και ο ίδιος ο Μακάριος εξέφρασε τη δυσφορία του στον δρα Χένρι Κίσινγκερ για τη στάση της Σοβιετικής Ένωσης στο Συμβούλιο Ασφαλείας, στη συνάντησή τους στις 29 Ιουλίου 1974. Ανέφερε ο Μακάριος επί λέξει: «The Soviets are trying to exploit the situation and that their interest is not genuine» (Memorandum of Conversation, Washington, July 29, 1974, 5.00 p.m).

Με τίτλο «Tass Favourable On Turkish Move» στάλθηκε το πρώτο τηλεγράφημα σχετικά με την αντίδραση της Σοβιετικής Ένωσης στη βάρβαρη τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Το τηλεγράφημα του πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μόσχα Walter J. Stoessel (20 Ιουλίου 1974, 13.24, Σάββατο) προς τον δρα Χένρι Κίσινγκερ, την Κεντρική Υπηρεσία Άμυνας των ΗΠΑ, τις πρεσβείες των ΗΠΑ στη Λευκωσία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Τουρκία, Μεγάλη Βρετανία, το ΝΑΤΟ και στον αντιπρόσωπο των ΗΠΑ στα Ηνωμένα Έθνη (Canonical ID: 1974MOSCOW11225_b) αναφέρει τα ακόλουθα:

«Η αρχική αντιμετώπιση του σοβιετικού Τύπου στη δήλωση Ετζεβίτ δείχνει ευνοϊκή στάση για την απόβαση των Τούρκων στην Κύπρο, αλλά η απόδοση στον Ετζεβίτ της πρόθεσης επιστροφής στο status quo μπορεί να σηματοδοτεί όριο για την έγκριση από τους Σοβιετικούς των τουρκικών ενεργειών.

Τηλεγράφημα του πρακτορείου ΤΑΣΣ από την Άγκυρα (στις 14:20 τοπική ώρα) αναφέρει ότι ο Πρωθυπουργός Ετζεβίτ ανακοίνωσε ότι τα τουρκικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν για να αποκαταστήσουν στο νησί την κατάσταση που υπήρχε πριν από το πραξικόπημα και ότι αυτή η απόφαση λήφθηκε μόνο αφού δοκιμάστηκαν όλα τα πολιτικά και διπλωματικά μέσα. Αναλογικά αυτό είναι επιχείρημα που δικαιολογεί την τουρκική κίνηση.

Σχόλιο πρεσβευτή: Ενώ μέχρι στιγμής δεν υπάρχει επίσημη σοβιετική αντίδραση στην τουρκική ενέργεια, η έγκαιρη και ευνοϊκή αντιμετώπιση των ειδήσεων είναι σαφής ένδειξη ότι η Μόσχα δεν έχει αρνητική άποψη για την τουρκική απόβαση. Στην πραγματικότητα, η ταχύτητα με την οποία το TΑΣΣ αντιμετώπισε αυτό το ζήτημα υποδηλώνει ότι οι Σοβιετικοί όχι μόνο μπορεί να είχαν ενημερωθεί εκ των προτέρων αλλά μπορεί ακόμη και να έχουν λάβει διαβεβαιώσεις ότι ο τουρκικός στόχος είναι η κυπριακή ανεξαρτησία».

Την επομένη της τουρκικής εισβολής αποστέλλεται τηλεγράφημα με τίτλο «Tass Says Soviet Force Ready To Help Turkey» από τον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στην Τουρκία William B. Macomber (21 Ιουλίου 1974 12.47, Κυριακή) προς τον δρα Χένρι Κίσινγκερ, τον υπουργό Άμυνας των ΗΠΑ, την Κεντρική Υπηρεσία Άμυνας των ΗΠΑ, τις πρεσβείες των ΗΠΑ στη Λευκωσία, Ελλάδα, Τουρκία, Μεγάλη Βρετανία, το ΝΑΤΟ και σε αριθμό άλλων αποδεκτών (Canonical ID:1974ANKARA05768_b).Το σύντομο κείμενο του τηλεγραφήματος αναφέρει:

«Η τούρκικη εφημερίδα Hurriyet δημοσίευσε άρθρο (21 Ιουλίου) όπου αναφέρει ότι το ΤΑΣΣ εξέδωσε την ακόλουθη ανακοίνωση (μετάφραση της πρεσβείας από τα Τουρκικά): «Οι ηρωικές τουρκικές ένοπλες δυνάμεις έκαναν επιτυχημένη απόβαση για να εξασφαλίσουν την ειρήνη στο νησί. Αυτή η ενέργεια των Τούρκων υποστηρίζεται από τη Σοβιετική Ένωση. Δύναμη 50.000 ατόμων συνδεδεμένη με τις ρωσικές αεροπορικές δυνάμεις είναι έτοιμη για δράση και υποστήριξη της Τουρκίας ενάντια σε πιθανή επέμβαση οποιασδήποτε άλλης χώρας».

Τρίτο τηλεγράφημα με τίτλο «Soviet Reaction To Turkish Intervention» αποστέλλεται από τον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μόσχα Walter J. Stoessel (21 Ιουλίου 1974 14.51, Κυριακή) προς τον δρα Χένρι Κίσινγκερ, την Κεντρική Υπηρεσία Άμυνας των ΗΠΑ, τις πρεσβείες των ΗΠΑ στη Λευκωσία, Γαλλία, Ελλάδα, Τουρκία, Μεγάλη Βρετανία, το ΝΑΤΟ και στον αντιπρόσωπο των ΗΠΑ στα Ηνωμένα Έθνη (Canonical ID: 1974MOSCOW11231_b), όπου αναφέρονται τα ακόλουθα:

«Η επίσημη δήλωση της σοβιετικής κυβέρνησης (20 Ιουλίου) και η κάλυψη από τον Τύπο των γεγονότων στην Κύπρο, από όλες τις μεγάλες καθημερινές εφημερίδες (21 Ιουλίου), προσδίδουν συμπαθητική άποψη για την τουρκική στρατιωτική επέμβαση. Η αντίδραση συνεχίζει να τονίζει την ευθύνη της Ελλάδας και του ΝΑΤΟ για τον πόλεμο στην Κύπρο. Τα δημοσιεύματα του Τύπου για την αντίδραση των ξένων στην τουρκική επέμβαση υπογραμμίζουν τις επιφυλάξεις των Δυτικών για την τουρκική δράση. Οι Σοβιετικοί συνεχίζουν δημόσια να φλερτάρουν τον Μακάριο, επιμένοντας ότι η νόμιμη κυβέρνηση της Κύπρου με επικεφαλής τον Μακάριο πρέπει να επιστρέψει στην εξουσία». Στη συνέχεια παραθέτει σχετική δήλωση της σοβιετικής κυβέρνησης στην οποία αναφέρει ότι «H τουρκική επέμβαση απαλλάσσει την Άγκυρα από οποιοδήποτε αδίκημα». Τα κύρια σημεία της δήλωσης είναι:

α) Ο ελληνικός στρατός συνεχίζει τις επιθετικές του ενέργειες κατά της ανεξαρτησίας της Κύπρου. Αυτές οι ενέργειες είναι αποτέλεσμα της υποστήριξης «ορισμένων κύκλων του ΝΑΤΟ».

β) Ορισμένες χώρες του ΝΑΤΟ, αντί να υπερασπίζονται τον Μακάριο, υποστηρίζουν τους πραξικοπηματίες και απέτυχαν να στηρίξουν την έκκληση του Μακαρίου για βοήθεια στο Συμβούλιο Ασφαλείας.

γ) Η τουρκική επέμβαση είχε ως κίνητρο την ανάγκη «υπεράσπισης της τουρκικής κοινότητας του νησιού» και επιδιώκει να αποκαταστήσει την ανεξαρτησία της Κύπρου και την εξουσία της νόμιμης κυβέρνησής της.

δ) Η σοβιετική κυβέρνηση πιστεύει ότι η κατάσταση απαιτεί λήψη επειγόντων και αποτελεσματικών μέτρων, επαναβεβαιώνει ότι υποστηρίζει την ανεξαρτησία και κυριαρχία του κυπριακού κράτους και είναι αντίθετη στην Ένωση που επιδιώκεται από τον ελληνικό στρατό που στοχεύει στη «μετατροπή του νησιού σε στρατιωτική βάση του ΝΑΤΟ».

ε) Η κυβέρνηση Μακαρίου πρέπει να επανέλθει στην εξουσία, όλες οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις πρέπει να αποσυρθούν και η Κύπρος να αποκατασταθεί ως ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος.

 στ) Το Συμβούλιο Ασφαλείας πρέπει να υιοθετήσει ισχυρό ψήφισμα για τον άμεσο τερματισμό της εξωτερικής παρέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις της Κύπρου. Κάθε κράτος πρέπει να υψώσει τη φωνή του ενάντια στα εγκλήματα που διέπραξε ο ελληνικός στρατός και για την υποστήριξη του κυπριακού λαού και την εξασφάλιση της αποχώρησης «όλων των ξένων δυνάμεων από την Κυπριακή Δημοκρατία».

Η δημοσιογραφική κάλυψη για την Κύπρο προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από το ΤΑΣΣ και συμπληρώνει και ενισχύει τα κύρια σημεία της κυβερνητικής δήλωσης. Αναφέρει ακόμη ότι ο Τουρκοκύπριος ηγέτης Ντενκτάς σε ραδιοφωνική δήλωσή του υποστηρίζει ότι οι τουρκικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν «για να πολεμήσουν ενάντια στην ελληνική χούντα και όχι ενάντια στους Ελληνοκύπριους».

 Οι ειδησεογραφικές αναφορές σχετικά με την αντίδραση στις δυτικές πρωτεύουσες στην τουρκική επέμβαση λαμβάνουν υπόψη τη λύπη που εκφράστηκε στο Λονδίνο, το Παρίσι και την Ουάσιγκτον, για την τουρκική δράση, κάτι που έρχεται σε σαφή αντίθεση με τη σοβιετική υποστήριξη στις τουρκικές κινήσεις».

Στις 29 Ιουλίου 1974, ενώ η Τουρκία είχε καταλάβει ήδη την Κερύνεια και αποβίβαζε δυνάμεις προετοιμάζοντας τη δεύτερη φάση της εισβολής, ο πρέσβης της Σοβιετικής Ένωσης στην Αθήνα επέδωσε στον γενικό γραμματέα του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας, Άγγελο Βλάχο, διακοίνωση της Μόσχας για τη μη εφαρμογή του ψηφίσματος 353 εκ μέρους της Ελλάδας. Ο Άγγελος Βλάχος του είπε πως το ψήφισμα αναφερόταν σε όλα τα ξένα στρατεύματα, περιλαμβανομένων και των τουρκικών. Τότε ο Σοβιετικός πρέσβης, εξηγώντας τη θέση της χώρας του, του είπε πως το ψήφισμα αναφερόταν στα ελληνικά και όχι στα τουρκικά στρατεύματα, τα οποία έκαναν χρήση του δικαιώματος επέμβασης με βάση τη Συνθήκη Εγγυήσεως του 1959.

*Καθηγητή Πανεπιστημίου