Το 2019 φεύγει με προκλήσεις για την Αν. Μεσόγειο

Μια σκληρή παρτίδα σκακιού στήνεται την περίοδο των εορτών σε σχέση με το μέλλον της Λιβύης και την έκβαση της τύχης της Τρίπολης, οι εκφάνσεις της οποίας αφορούν τόσο τα δεδομένα στο έδαφος όσο και τις επιμέρους διπλωματικές προεκτάσεις. Πέραν της Ευρώπης, της Τουρκίας και της Ρωσίας, Ελλάδα και Κύπρος βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής –περισσότερο ή λιγότερο άμεσα– δεδομένων και του αναθεωρητισμού της Άγκυρας και του πώς –λόγω του μνημονίου– ενέταξε τη Λιβύη στους σχεδιασμούς της για την Ανατολική Μεσόγειο. Οι επόμενες εβδομάδες κρίνονται πολύ σημαντικές για τις εξελίξεις στη Λιβύη και από τον ρόλο της Τουρκίας και της Ρωσίας στη διαδικασία στο Βερολίνο εξάγονται πολλά και χρήσιμα συμπεράσματα - σημαντικότερα από το αν ο στρατηγός Χαφτάρ θα καταλάβει την Τρίπολη.

Ένα τεράστιο κενό

Αποσυνδέοντας τις τουρκικές κινήσεις στη Λιβύη από το σύνηθες πρίσμα της ανάλυσης σε Λευκωσία και Αθήνα (ελληνοτουρκικά, ΑΟΖ, Κυπριακό), αντιλαμβάνεται κανείς πως η Άγκυρα με την ενεργό εμπλοκή της στη Λιβύη ήρθε να καλύψει ένα τεράστιο ευρωπαϊκό κενό σε σχέση με την εμπλοκή της ΕΕ στη μετα-Γκαντάφι εποχή. Ο κατακερματισμός της Λιβύης, ο πόλεμος που ακολούθησε την περίοδο 2014-2017, και η ιδιότυπη σύγκρουση Μισράτας - Τριπολιτάνιας που κλιμακώθηκε μετά τον περασμένο Απρίλιο με την ευθεία σύγκρουση LNA - GNA κατέδειξαν πως μεταξύ των ευρωπαϊκών πρωτευουσών –με απούσες τις ΗΠΑ από την περιοχή– κυριαρχούν διαφορετικές αντιλήψεις για το μέλλον της Λιβύης. Αντιλήψεις που εδράζονται στην καλά παγιωμένη αντίληψη του Παρισιού πως η επικράτηση Χαφτάρ θα δώσει απάντηση στη σύγκρουση στη Λιβύη, στη μη σταθερή θέση της Ιταλίας που προσπάθησε απλώς να διαχειριστεί, από το 2014, τις προσφυγικές ροές από την Αφρική που την επηρέαζαν και την πολιτική μη ανάμειξης του Βερολίνου - που δεν έχει άμεσα συμφέροντα γεωπολιτικής φύσεως στην περιοχή. Αυτή η αστοχία μεταξύ Παρισιού, Ρώμης και Βερολίνου επέτρεψε στην Τουρκία να εμπλακεί, φέτος το καλοκαίρι, ενεργά στη σύγκρουση, κατορθώνοντας να ανατρέψει –επί της ουσίας– τους σχεδιασμούς του στρατηγού Χαφτάρ και να δώσει παράταση ζωής στην κυβέρνηση του GNA. Στη σύνθετη εξίσωση η εμπλοκή της Ρωσίας αλλά και του αναδυόμενου περιφερειακού ανταγωνισμού στη Μέση Ανατολή (Αίγυπτος, ΗΑΕ και Σαουδική Αραβία vs Τουρκία / Κατάρ) προσέδωσαν στο μέτωπο της Λιβύης μικροχαρακτηριστικά ενός πολέμου διά αντιπροσώπων. Μιας, εν ολίγοις, Συρίας σε μικρογραφία. Αυτό που η ανάλυση, στον ελληνόφωνο κόσμο, αγνοεί είναι η ίδια η φύση της Λιβύης στη μετα-Γκαντάφι εποχή. Ο Γκαντάφι πόζαρε περιχαρής με τον Ανδρέα Παπανδρέου τη δεκαετία του ’80 αλλά ήταν ο ίδιος άνθρωπος που το 1974 φέρεται να κινητοποίησε βοήθεια από τη βάση του Wheelus (νυν αεροδρόμιο της Mitiga) προς την Τουρκία, η οποία προχωρούσε με τις επιχειρήσεις της εισβολής στην Κύπρο. Μια κινούμενη αντίφαση. Ομοίως σήμερα, και η Λιβύη δεν είναι Συρία, ένας πρώην στρατηγός του Γκαντάφι που πέρασε στην αντιπολίτευση μετά τον πόλεμο με το Τσαντ, ο Χαφτάρ, πολεμάει εναντίον μιας κυβέρνησης της οποίας ο πανίσχυρος υπουργός Εσωτερικών (Fathi Bashagha) υπηρέτησε ως πιλότος της Πολεμικής Αεροπορίας του Γκαντάφι. Κοινώς ένα μέλος της ισχυρής φυλής Farjan κινείται εναντίον μιας κυβέρνησης, μέλη της οποίας έχουν τουρκική καταγωγή - απευθείας από την εποχή της οθωμανικής κτήσης της Λιβύης. Ούτε πολιτικό ισλάμ, ούτε διαχωρισμός σουνιτών-σιιτών, ούτε proxy war αλά μεσανατολικά. Φυλές που μετά την πτώση του καθεστώτος Γκαντάφι ανταγωνίζονται για πολιτική ισχύ και οικονομικά συμφέροντα.

Τι να αναμένουμε

Η Τουρκία με την ενεργό εμπλοκή της στη Λιβύη, τη σύναψη συμφωνίας για την παροχή στρατιωτικής συνδρομής στην Τρίπολη αλλά και με τον ενεργό της ρόλο υιοθέτησε για το σύνολο της Ανατολικής Μεσογείου (ανατολικό και δυτικό άκρο) μια ολιστική προσέγγιση αναθεωρητισμού με εκφάνσεις που συνδέονται με τη γεωπολιτική της ενέργειας, τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και το Κυπριακό. Ακόμη και αν η νότια Κρήτη παραμένει μια μακρινή περίπτωση για την αποστολή ενός ερευνητικού πλοίου τύπου «Barbaros» στα πρότυπα των ενεργειών στην κυπριακή ΑΟΖ, η εμπλοκή της Τουρκίας σε στρατιωτικό και διπλωματικό επίπεδο στη Λιβύη δεν είναι σπασμωδική, έχει ως ύψιστη προτεραιότητα τη μη στρατιωτική συντριβή της κυβέρνησης του GNA (Σαράτζ) και στο πλαίσιο μιας μακροπρόθεσμης προσέγγισης επιχειρεί να σηματοδοτήσει, τόσο στην Ευρώπη όσο και στα κράτη της Μέσης Ανατολής, μια πολιτική περιφερειακής υπερδύναμης. Ενδεικτικό μάλιστα της ευελιξίας της Τουρκίας είναι πως στη Λιβύη –όπου τα πράγματα είναι, ακόμη, λίγο πιο απλά απ' ό,τι στη Συρία, αλλά και που ισχύει το ίδιο– η Άγκυρα δεν συγκρούεται με τη Μόσχα παρά την ύπαρξη διαφορετικών στρατοπέδων ως προς την ενεργή τους υποστήριξη. Μια πραγματικότητα με πολλαπλές προκλήσεις για την Ευρώπη, δεδομένων τόσο των ευρωτουρκικών σχέσεων όσο και του πώς η εμπλοκή της Ρωσίας ενέχει κινδύνους για το μεταναστευτικό (η ανάμειξή της στο Συριακό προξένησε τη μεγαλύτερη προσφυγική κρίση, μέχρι την επόμενη, που γνώρισε η ΕΕ). Αυτό πάντως που Λευκωσία και Αθήνα οφείλουν να σταθμίσουν ως προς την έκβαση της Τρίπολης είναι ένα ενδεχόμενο συνολικής διευθέτησης της κρίσης –παρεμφερούς σε διπλωματικό επίπεδο με τη διαδικασία του 2005–, παρά μια απόλυτη, με όρους στρατιωτικής ισχύος, κατάληψης της Τρίπολης από τις δυνάμεις του Χαφτάρ. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο φαίνεται –και σε ευρωπαϊκό επίπεδο– να επανασταθμίζουν Βερολίνο και Ρώμη, δεδομένου πως μια κλιμάκωση της κατάστασης στην Τρίπολη θα εμπεριείχε τα στοιχεία της εξάπλωσης μιας πιο σοβαρής πιθανότητας ενός πολέμου διά αντιπροσώπων. Το Παρίσι πάντως δείχνει να επιμένει πως η κατάληψη της Τρίπολης από τον στρατηγό Χαφτάρ αποτελεί λύση - ενδεχόμενο που φέρνει Μόσχα και Παρίσι εγγύτερα, πραγματικότητα που προκαλεί δυσανασχέτηση σε Ουάσινγκτον και Βερολίνο.

Κρίσιμη η αρχή του 2020

Τα σενάρια για το πώς θα κινηθεί η Τουρκία στην Ανατολική Μεσόγειο, για τη Λευκωσία και την Αθήνα παραμένουν βασικό αντικείμενο μελέτης των υπευθύνων για τις πολιτικές αποφάσεις στο διάστημα των εορτών. Οι πρώτοι μήνες του 2020 παραμένουν κρίσιμοι διότι δεν μπορεί να αποκλειστεί ένα ενδεχόμενο παρουσίας τουρκικών ερευνητικών πλοίων στην περιοχή του Καστελόριζου, σενάριο που εμπεριέχει τα συστατικά για μια διαδικασία κλιμάκωσης με στρατιωτικούς όρους. Την ίδια στιγμή, η Λευκωσία θα τεστάρει και τις προθέσεις της Τουρκίας δεδομένου ότι με τον νέο χρόνο αναμένεται γεώτρηση της Total επί της κυπριακής ΑΟΖ. Στη μεγάλη αυτή εικόνα των αναθεωρητικών κινήσεων της Άγκυρας εντάσσεται, αναπόφευκτα, και η Λιβύη, η έκβαση των πραγμάτων στην οποία θα αποτελέσει και πρώτης τάξεως ένδειξη για το αν η Τουρκία επιτύχει με τους σχεδιασμούς της – και πώς αυτό θα επηρεάσει όλους τους εμπλεκόμενους δρώντες.