«Μπροστά στην 1η Απριλίου 1955» του Διονύση Διονυσίου

 

 

Θα έχουμε ωριμάσει ως Ελληνοκύπριοι όταν τα σχολικά μας βιβλία συμπεριλάβουν δύσκολες αλήθειες, όταν οι ιστορικοί και οι πανεπιστημιακοί μας δάσκαλοι πάψουν να αποσιωπούν ή να μυθολογούν. Όταν γράψουν ότι οι Κύπριοι την περίοδο 1955-59 όσο πολέμησαν για να διώξουν τους Βρετανούς αποικιοκράτες άλλο τόσο πολέμησαν και μεταξύ τους.

Κάποια στιγμή θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι ο γενναίος αγώνας της ΕΟΚΑ απέτυχε, όχι γιατί ο Αυξεντίου, ο Μάτσης και ο Παλληκαρίδης στερούνταν ήθους, αποφασιστικότητας και απαράμιλλου ηρωισμού. Ο αγώνας δεν τελεσφόρησε γιατί εν τη γενέσει του τριχοτόμησε τον κυπριακό λαό, αποτυγχάνοντας να κτίσει ένα ενιαίο και αρραγές μέτωπο απελευθέρωσης της χώρας από τον αποικιακό ζυγό. Αν πετύχαινε, την ερχόμενη Πέμπτη 1η Απριλίου 2021 θα είχαμε τη μεγαλύτερη και πιο λαμπρή αργία, με παρελάσεις και σημαιοστολισμούς στα χρώματα του φαιοκίτρινου χαλκού της γης μας και του υπέρλαμπρου λευκού της ψυχής μας.

Ο αγώνας της ΕΟΚΑ οργανώθηκε και αναλήφθηκε επιλεκτικά από την Εκκλησία και κάποιους υπερσυντηρητικούς πέριξ αυτής. Τον αγώνα στελέχωσαν αμούστακα παιδιά των κατηχητικών, των θρησκευτικών οργανώσεων και κορίτσια της ΟΧΕΝ. Όλοι αυτοί πήραν τη σκυτάλη από το χέρι του μητροπολίτη Κιτίου Νικόδημου Μυλωνά, ιδρυτή της Εθνικής Οργάνωσης Κύπρου το 1921 και αργότερα της Πολιτικής Οργάνωσης Κύπρου το 1930 με ένα και μοναδικό αίτημα: «Την επιδίωξιν της απελευθερώσεως της Κύπρου διά της Ενώσεως αυτής μετά της μητρός Ελλάδος».

Κατανοητό, ιστορικά εξηγήσιμο και δίκαιο το αίτημα της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, όταν αυτό εγέρθηκε μετά την Παλιγγενεσία του 1821. Ίσως και εφικτό μέχρι τη δεκαετία του 1920-30, μέχρι δηλαδή να θεριέψει και ο αντίστοιχος τουρκικός εθνικισμός με τον Κεμάλ Ατατούρκ. Στην πορεία απέναντι στο Ενωτικό Κίνημα στάθηκαν διαχρονικά νηφάλιες, ίσως πιο διπλωματικές φωνές, όπως αρχικά ο Αρχιεπίσκοπος Κύριλλος Γ', πολλά μέλη του Νομοθετικού Συμβουλίου, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο στρατάρχης και πρωθυπουργός της Ελλάδας Παπάγος και ο Γεώργιος Παπανδρέου. Δεν εισακούστηκαν.

Ο διχασμός

Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και ο στρατηγός Γρίβας στις 7 Μαρτίου 1953 έδωσαν τον όρκο της ΕΟΚΑ μαζί με τους Νικόλαο Παπαδόπουλο, Γεώργιο Στράτο, Γεράσιμο Κονιδάρη, Αντώνιο Αυγίκο, Σάββας Λοϊζίδη, Σωκράτη Λοϊζίδη, Ηλία Τσατσόμοιρο, Δημήτριο  Σταυρόπουλο, Δημήτριο Βεζανή και Ηλία Αλεξόπουλο. Αρχιερείς, Θεολόγοι, Ελλαδίτες στρατηγοί και Κύπριοι επιχειρηματικοί παράγοντες βρέθηκαν πίσω από την ίδρυση της οργάνωσης. Πατριώτες μεν χωρίς αμφισβήτηση, αλλά και χωρίς αντίληψη της διεθνούς πραγματικότητας, χωρίς πολιτική εμπειρία, χωρίς δυνατότητα ανάγνωσης της γεωπολιτικής κατάστασης στην Ανατολική Μεσόγειο την περίοδο αυτή. Απαίτησαν από την Ελλάδα να στηρίξει έναν αγώνα εναντίον των Βρετανών χωρίς να μπορέσουν να αντιληφθούν τη δήλωση του Γεωργίου Παπανδρέου από το 1950: «Η Ελλάς αναπνέει με δύο πνεύμονες, έναν αγγλικό κι έναν αμερικανικό, και χωρίς αυτούς θα πεθάνει από ασφυξία».

Ούτε σωστή αναγνώριση του εσωτερικού μετώπου στην Κύπρο έγινε. Ο αγώνας αναλήφθηκε από τους λεγόμενους Εθνικιστές της εποχής, αποξενώνοντας περισσότερους από τους μισούς Κυπρίους. Δηλαδή το 35% που είχε το ΑΚΕΛ όταν από το 1943 καταγράφηκε ως ο μεγάλος νικητής στις δημοτικές εκλογές, κερδίζοντας όλους τους μεγάλους δήμους πλην της Λευκωσίας, αλλά και το 20% περίπου των Τουρκοκυπρίων. Το ΑΚΕΛ, παρά τις τεράστιες αντιφάσεις του, αντιτάχθηκε σε γενικές γραμμές στον αγώνα εμμένοντας περισσότερο σε διπλωματική διευθέτηση του Κυπριακού, κάτι που έπραξε χωρίς επιτυχία λαμβάνοντας μέρος στη Διασκεπτική το 1947. Από την άλλη, οι Τουρκοκύπριοι λογικά εξανέστησαν αφού δεν μπορούσαν να δεχθούν την ένωσή τους με την Ελλάδα. Τον αγώνα αγκάλιασε βέβαια ο κυπριακός λαός, αλλά η ηγεσία του ουδέποτε είχε ρεαλισμό, ούτε καν ένα υλοποιήσιμο όραμα.

Ήρωες vs αλήθεια

Θα ήταν ιεροσυλία να επιχειρήσει κάποιος να απαξιώσει την αυτοθυσία ενός Ανδρέα Κάρυου, ενός Μιχαλάκης Καραολή, ενός Στυλιανού Λένα, ενός Φώτη Πίττα. Θα ήταν ωστόσο ιστορική αναλήθεια αν κάποιος δεν σημείωνε ότι πολλοί από αυτούς τους νεαρούς ίσως δεν χρειαζόταν να θυσιαστούν αν ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ήταν περισσότερο ρεαλιστής και λιγότερο στενοκέφαλος εθνικιστής, αποδεχόμενος π.χ. το σχέδιο Χάρντινγκ που ήταν τελικά ίσως καλύτερο και σίγουρα πιο κοντά στον στόχο της ένωσης από τις Συνθήκες Ζυρίχης - Λονδίνου που υπέγραψε αργότερα. Ο αγώνας ίσως είχε περισσότερο τύχη αν ο Γρίβας ήταν περισσότερο αντιβρετανός και λιγότερο αντιτούρκος και αντικομουνιστής. Το λέω αυτό -όχι ως ύστερο εξορθολογισμό γιατί το επιχείρημα τέθηκε από τότε- υπό την έννοια ότι αν στην ηγεσία της ΕΟΚΑ βρίσκονταν κάποιοι πιο φιλελεύθεροι, που πίστευαν στην ελευθερία και στην ανεξαρτησία της χώρας, σε αυτόν τον αγώνα θα μπορούσαν να είχαν συμμετάσχει και οι Αριστεροί και οι Τούρκοι.

Δεν είμαι σίγουρος πότε θα γίνει αυτό, αλλά σίγουρα χρειαζόμαστε ένα βιβλίο ιστορίας το οποίο θα εξακριβώσει μερικές σημαντικές αλήθειες για όλους μας. Το σημερινό ηρωικό αφήγημα της ΕΟΚΑ κάποια στιγμή πρέπει να περάσει μέσα από την κρησάρα της ιστορικής έρευνας, όχι για να το κατακρημνίσουμε, αλλά για να μας φωτίσει, να μας διαπαιδαγωγήσει, να μας πολιτικοποιήσει. Εν έτει 2021 το έχουμε ανάγκη.

* Στο όνομα αυτού του αγώνα από την πρώτη στιγμή απαξιώσαμε τις συμφωνίες για ανεξαρτησία αυτής της χώρας το 1960. Πολλά έχουν λεχθεί για τις Συνθήκες Ζυρίχης - Λονδίνου. Αυτό που είναι ιστορικώς εξακριβωμένο είναι ότι δεν δόθηκε ποτέ μια ευκαιρία στον κυπριακό λαό να ζήσει με αυτές. Η ηγεσία μας τις υπονόμευσε. Σήμερα κάποιοι της ίδιας νοοτροπίας μιλούν υποκριτικά για επιστροφή στο ενιαίο κράτος της Ζυρίχης.

* Στο όνομα του αγώνα αυτού οδηγηθήκαμε στην καταγγελία των συνθηκών, δώσαμε αφορμή στην Τουρκία να κλείσει τους Τ/Κ σε θύλακες οδηγώντας το 1964 στην πρώτη διχοτόμηση της Κύπρου.

* Στο όνομα του αγώνα αυτού ιδρύθηκε το Εθνικό Μέτωπο το 1968 με αίτημα ξανά την Ένωση της Κύπρου, οδηγώντας το εσωτερικό μέτωπο της χώρας σε νέα διάσπαση.

* Στο όνομα αυτού του αγώνα ο αφελής στρατηγός Γρίβας επανήλθε στην Κύπρο το 1972 για να ιδρύσει την ΕΟΚΑ Β', με αίτημα ξανά την ένωση, με αποτέλεσμα να φτάσουμε στο πραξικόπημα της Χούντας και στη διχοτόμηση της Κύπρου διά της εισβολής της Τουρκίας.

Στην πυρά

«Δεν ξέρω αν θα γίνει ποτέ αυτό - σίγουρα όχι σύντομα. Σήμερα πάντως ένα βιβλίο που θα έγραφε και κάποια άλλα αληθινά συμβάντα του 1955 θα καιγότανε στην πυρά και ένας καθηγητής που θα το δίδασκε θα έχανε τη δουλειά του», λέει ο Νίκος Δήμου σε αντίστοιχο άρθρο του για την Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Όπως παρ' ολίγον να χάσει ο γράφων τη δουλειά του όταν το 1999 ως καθηγητής Ιστορίας στο Παγκύπριο Γυμνάσιο, κατόπιν αιτήματος μαθητών μου, άνοιξα το κεφάλαιο «οι εκτελέσεις Αριστερών από την ΕΟΚΑ», με αποτέλεσμα να ξεκινήσει εις βάρος μου έρευνα που κράτησε για μήνες. Δεν το έκανα γιατί είμαι αριστερός ή ανήκω στο ΑΚΕΛ. Το έκανα γιατί πιστεύω ότι η Ιστορία δεν μπορεί να αφήνει σκελετούς στα ντουλάπια της. Σύμφωνα με μαρτυρία του δημοσιογράφου Χριστάκη Κατσαμπά η ΕΟΚΑ συνέλαβε τον αριστερό Σάββα Μενοίκου τον Μάιο του 1958 και αφού τον οδήγησαν στην πλατεία του Λευκονοίκου, «τον έδεσαν σε δέντρο στο προαύλιο της εκκλησίας και τον λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου. Ενώ τον λιθοβολούσαν του έβαζαν ακαθαρσίες στο στόμα, τον έφτυναν και τον έβριζαν. Ετοιμοθάνατος όπως ήταν, τον έλυσαν, τον έριξαν στο έδαφος, τον κλοτσούσαν και του ουρούσαν στο πρόσωπο. Και το χειρότερο ήταν ότι εκτελεστές του Μένοικου ήταν κυρίως παιδιά του δημοτικού σχολείου τα οποία μάζεψαν οι εκτελεστές με τους τηλεβόες, ενώ μέρος στο έγκλημα πήρε και ο ιερέας του χωριού». Στ' αλήθεια θα μπορούσε να δικαιολογηθεί αυτή η συμπεριφορά διά του επιχειρήματος ότι ο Μένοικος «μιλούσε ανοιχτά εναντίον του αγώνα και ότι έσκισε ελληνικές σημαίες», όπως δικαιολογήθηκε αργότερα ο Σύνδεσμος Αγωνιστών ΕΟΚΑ; Ουδείς αμφισβητεί ότι υπήρχαν και προδότες, όπως σε κάθε αγώνα, αλλά μήπως μπροστά σε αυτά τα θέματα θα πρέπει να ψάξουμε βαθύτερα;

Μήπως θα πρέπει να παραδεχθούμε ότι ο αγώνας του 1955-59 οδήγησε τον κυπριακό λαό στα άκρα; Από τη μία, η ακραία ηρωική συμπεριφορά κάποιων αγωνιστών, αλλά και το αλάθητο της ηγεσίας του που οδηγούσε, ελλείψει διαλόγου και συνεργασίας, σε άλλου είδους ακρότητες, όπως οι δολοφονίες Αριστερών. Από την άλλη, ακόμα πιο ακραίες και εγκληματικές συμπεριφορές εκ μέρους των Τουρκοκυπρίων, οι οποίοι στις 12 Ιουνίου 1958 κατέσφαξαν 12 Ε/Κ χωρικούς από το χωριό Κοντεμένος στα περίχωρα του χωριού Κιόνελι, γιατί αυτοί ήθελαν διχοτόμηση και όχι ένωση με την Ελλάδα. Γιατί ίσως εκδικούνταν εκτελέσεις Τουρκοκύπριων επικουρικών της Αστυνομίας από την ΕΟΚΑ;

Άλλα κεφάλαια

Κάποια στιγμή όμως πρέπει να ανοίξουν κι άλλα κεφάλαια. Η μη αναψηλάφηση αυτού του αγώνα έχει επιτρέψει τη δημιουργία χιλιάδων πολιτικών ιδεοληψιών, εθνικών αγκυλώσεων, στην πράξη δε, έχει θέσει σε lockdown την λειτουργία κριτικής σκέψης. Ένα βιβλίο που θα διδάσκεται στα παιδιά μας με στόχο τη δημιουργία ιστορικής αυτογνωσίας δεν μπορεί να παραβλέπει μελανά κεφάλαια που έχουν σχέση με τον Μακάριο, τον Γρίβα, δεν μπορεί να κλείνει τα μάτια μπροστά στο φαινόμενο Γιωρκάτζη. Αυτός ο άνθρωπος ο οποίος συνελήφθη αρκετές φορές στον αγώνα της ΕΟΚΑ αλλά κατά έναν περίεργο τρόπο έβρισκε εύκολους τρόπους να αποδράσει, κερδίζοντας τον χαρακτηρισμό ο Χουντίνι της ΕΟΚΑ, έκτισε στη συνέχεια ένα ολόκληρο παρακράτος κατά τα πρώτα χρόνια της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ως υπουργός Εσωτερικών έγινε πάμπλουτος, κατ' ισχυρισμό θεωρήθηκε ο ιθύνων νους δολοφονιών αγωνιστών της ΕΟΚΑ, έφτασε δε στο σημείο να βρίσκεται πίσω από την απόπειρα δολοφονίας του Μακαρίου στις 8 Μαρτίου 1970, λίγο δε αργότερα δολοφονήθηκε. Εν έτει 2021 ωστόσο κάποιοι πολιτικοί διαγκωνίζονται για το ποιος θα μιλήσει στο ετήσιο μνημόσυνό του την τρίτη Κυριακή κάθε Μαρτίου. Σε επιμνημόσυνο λόγο του ο φέρελπις Κύπριος πολιτικός Νίκος Χριστοδουλίδης, το 2017, προς επίρρωση της ρήσης ότι η ιστορία στη χώρα μας ανακυκλώνεται ως φάρσα, «εξήρε τη δράση του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη στον επικό αγώνα της ΕΟΚΑ και την αποφασιστική συμβολή του στη θεμελίωση της νεοσύστατης Κυπριακής Δημοκρατίας, την οποία υπηρέτησε με συνέπεια, αφοσίωση και ευσυνειδησία». Ούτε λέξη για το σχέδιο Ακρίτας, ούτε λέξη για το Εθνικό Μέτωπο, ούτε λέξη για την απόπειρα δολοφονίας κατά του Μακαρίου. Το φαινόμενο αυτό, δηλαδή της μη απόδοσης ευθυνών, μήπως είναι κυρίαρχο ακόμα και στις μέρες μας, και γιατί;

Το εθνικό και το αληθές

Εν κατακλείδι, η επανάσταση της 1ης Απριλίου 1955, είτε συμφωνεί κανείς με τους στόχους της είτε όχι, θα παραμείνει στην Ιστορία μας και θα τιμάται γιατί σε αυτήν πολέμησαν και θυσιάστηκαν παλικάρια με αφελείς αλλά καθαρές ψυχές. Σε όλους αυτούς υποκλινόμαστε. Ο αγώνας αυτός ωστόσο τροφοδότησε στη συνέχεια μια πλειάδα αχθοφόρων αυτού του ηρωισμού για να δημιουργηθεί ένα βολικό αφήγημα προς ίδιον όφελος. Το αφήγημα του αγώνα για ένωση, η έλλειψη αυτοκριτικής και κυρίως η καπηλεία του την οποία κάποιοι εξαργύρωσαν με θέσεις και αξιώματα, μας έφερε αναπόδραστα στην εισβολή και τη διχοτόμηση. Όλα αυτά τα χρόνια αποφύγαμε να πούμε στα παιδιά μας τις δύσκολες αλήθειες. Συνεχίζουμε να αποσιωπούμε και να μυθολογούμε εν ονόματι του εθνικού δήθεν συμφέροντος, δημιουργώντας νέες στρατιές αφελών οι οποίες δεν μπορούν να κατανοήσουν την πολυπλοκότητα του κόσμου, παραμένοντας στη λογική του άσπρου-μαύρου: Δεξιοί - Αριστεροί και Έλληνες - Τούρκοι. Ίσως κάποιος υποστηρίξει ότι καμία κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς τους ήρωές της. Ας το δεχθούμε με μια παρατήρηση. Ότι κάθε εποχή χρειάζεται τους δικούς της ήρωες. Αν το ζητούμενο σήμερα είναι η επανένωση της πατρίδας μας τι ήρωες στ' αλήθεια χρειάζεται η Κύπρος; Αυτούς που παριστάνουν τον Αυξεντίου από τον καναπέ τους και εν ονόματι της θυσίας του εκδίδουν διαβατήρια σε διεθνείς απατεώνες, γεμίζοντας τις τσέπες τους με βρόμικο χρήμα ή αυτούς που παλεύουν για να επανενωθεί η πατρίδα μας;