Τι είναι ο εθνικισμός και πώς θέριεψε στην Κύπρο

O εθνικισμός είναι επικίνδυνος. Δεν υπάρχει τίποτα κακό στο να είσαι πατριώτης, αλλά οι Ελληνοκύπριοι συχνά ξεχνούν, ή μπορεί να μην έχουν καν επίγνωση, πόσο γρήγορα ο ενθουσιώδης πατριωτισμός μπορεί να μετατραπεί σε εθνικισμό. Ο πατριωτισμός και ο εθνικισμός χρησιμοποιούνται συχνά εναλλακτικά από τα ακροδεξιά κόμματα όπως το ΕΛΑΜ, αλλά είναι πολύ διαφορετικές έννοιες. Ο πατριωτισμός είναι η αγάπη και η υπερηφάνεια για την πατρίδα μας, το έθνος μας, ενώ ο εθνικισμός είναι η ιδέα της υπεροχής του πολιτισμού, του λαού και του έθνους μας έναντι των άλλων. Όπως είναι σε όλους γνωστό, αυτός που επηρέασε όλα τα εθνικιστικά ρατσιστικά κινήματα της σημερινής εποχής δεν είναι άλλος παρά ο Αδόλφος Χίτλερ. Στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του «Ο Αγών μου» (Mein Kampf) και στις ομιλίες του εξέφραζε την πεποίθησή του ότι υπάρχει μια ανώτερη φυλή (οι λεγόμενοι Άριοι) και πολυάριθμες κατώτερες φυλές που αξίζουν να υποδουλωθούν (Σλάβοι, Αφρικανοί) ή να εξοντωθούν (Εβραίοι, τσιγγάνοι).

Ο εθνικισμός έχει μια ανησυχητική ιστορία όχι μόνο στην Κύπρο αλλά και σε πολλές άλλες χώρες. Είναι βαθιά ριζωμένο στην ελληνοκυπριακή κουλτούρα ότι το ελληνικό έθνος είναι το καλύτερο στον κόσμο. Το ίδιο ισχύει και για τους Τ/Κ που θεωρούν το τουρκικό έθνος το πιο αξιοθαύμαστο στον κόσμο. Δίπλα από τη σημαία της «τουρκικής δημοκρατίας βόρειας Κύπρου» που σημαδεύει το βουνό του Πενταδακτύλου είναι χαραγμένο ένα απόφθεγμα του Κεμάλ Ατατούρκ που λέει «Είμαι περήφανος που γεννήθηκα Τούρκος». Αλλά και ο Ντόναλντ Τραμπ σε μια πρόσφατη προεκλογική ομιλία του στο Τέξας εξήρε την Αμερικανική Δημοκρατία «ως το μεγαλύτερο, το πιο εξαιρετικό και το πιο ενάρετο έθνος στην ιστορία του κόσμου».

Η εθνικιστική ιδεολογία ξεκινά από τα σχολεία. Πέρα από την επανάληψη της προσευχής κάθε πρωί, ο εθνικισμός είναι παγιωμένος στα προγράμματα σπουδών των δημόσιων σχολείων. Στο μάθημα της Ιστορίας, η Ελλάδα παρουσιάζεται ως το «καλό παιδί» που βρίσκεται πάντα στη σωστή πλευρά της Ιστορίας. Τα προγράμματα σπουδών Ιστορίας συχνά αφήνουν βολικά απ' έξω τα όχι και τόσο ελκυστικά μέρη της ελληνικής ιστορίας όπου η Ελλάδα δεν ήταν στη «σωστή πλευρά». Για παράδειγμα, δεν λέγεται η πλήρης αλήθεια για την ήττα της Ελλάδας το 1897 από την Οθωμανική Αυτοκρατορία που είχε ως αποτέλεσμα την οικονομική, στρατιωτική και κοινωνική αποδιοργάνωση της χώρας. Αποσιωπούνται επίσης κάποια εγκλήματα πολέμου (βομβαρδισμοί, λεηλασίες, πυρπολήσεις, σφαγές, βιασμοί και ποικίλες άλλες καταστροφές, θηριωδίες και βαρβαρότητες) που προξένησε ο ελληνικός στρατός, κυρίως κατά του άμαχου τουρκικού-μουσουλμανικού πληθυσμού, αλλά και άλλων εθνοτήτων της Μικράς Ασίας. Η απόρριψη της δύσκολης ιστορίας της χώρας μας για τη διατήρηση μιας ψευδούς εθνικιστικής προοπτικής μεγαλείου δεν αποτελεί γνώρισμα ενός μεγάλου έθνους (βλ. το άρθρο μου «Η Ιστορία που μαθαίνουμε είναι μασκαρεμένη», ΠΟΛΙΤΗΣ 26/10/2024).

Μπορεί ένα συμβάν να αποδειχθεί κοσμογονικό όχι μόνο για την εξέλιξη της Γης αλλά και μιας χώρας, έστω λιλιπούτιας όπως η Κύπρος. Πριν 66 εκατομμύρια χρόνια ένας αστεροειδής προκάλεσε το τέλος της κυριαρχίας των δεινοσαύρων, που κράτησε για 160 εκατομμύρια χρόνια. Το συντριπτικό πλήγμα στη Γη προκάλεσε σεισμούς, τσουνάμι, εκρήξεις ηφαιστείων και κλιματικές καταστροφές που είχαν ως αποτέλεσμα τον αφανισμό του 75% όλων των πλασμάτων του πλανήτη. Το 1878 συντελέστηκε μια εξίσου κοσμογονική αλλαγή όσον αφορά την πολιτική ηγεσία της Κύπρου. Το νησί μας πέρασε στα χέρια των Βρετανών και οι ιεράρχες μας από φορομπήχτες έγιναν φορολογούμενοι εν μια νυκτί. Σταχυολογώ από την Polignosi, Κεφάλαιο «Εκκλησία Κύπρου», Βρετανική Περίοδος: «Οι Βρετανοί κατήργησαν την αφορολογησία της Εκκλησίας, τα δικαστικά δικαιώματά της σε θέματα οικογενειακού δικαίου, ελάττωσαν την αντιπροσώπευση της Εκκλησίας ex οfficio στα διάφορα διοικητικά συμβούλια, κατήργησαν την προστασία των κληρικών από σύλληψη και τιμωρία (ταπεινωτική για το σχήμα τους) και προπάντων την κρατική συνοδεία και υποστήριξη των εισπρακτόρων της Εκκλησίας στη συλλογή των κανονικών δοσιμάτων, ζητειών, λειτουργικών δικαιωμάτων και του προσωπικού φόρου 3 1/2 γρόσια από κάθε πιστό της Εκκλησίας». Οι ιεράρχες το φυσούσαν και δεν κρύωνε! «It was a bitter pill to swallow» σύμφωνα με τον ιστορικό Arnold Toynbee στο βιβλίο του «The Balkans» (σε ελεύθερη μετάφραση: Ένα δυσάρεστο γεγονός -μια απογοήτευση ή μια ταπείνωση που είναι δύσκολο να υπομείνει κανείς).

Ήταν φυσικό μετά απ' αυτή την κοσμογονική αλλαγή να σκεφτεί η Εκκλησία το μέλλον της. Η ένωση με την Ελλάδα αναμφίβολα θα βελτίωνε τη θέση της ποικιλοτρόπως. Η Εκκλησία της Ελλάδας τότε ήταν ουσιαστικά κράτος εν κράτει. Όμως η ταυτότητα των Κυπρίων μέχρι την Αγγλοκρατία ήταν «χριστιανική» ή «μωαμεθανική». Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα δεν υπήρχε καμία εθνικιστική σκέψη μεταξύ των μωαμεθανών. Αλλά και μεταξύ των χριστιανών ο εθνικισμός ήταν πολύ αδύναμος και περιοριζόταν μεταξύ των λιγοστών διανοούμενων. Αυτή η εικόνα άλλαξε άρδην τον 20ό αιώνα με τον αγώνα για την ένωση που αποφάσισε η πολιτική ηγεσία, η «Εθναρχία», για να απελευθερωθεί από το κοσμικό καθεστώς των Άγγλων. Η καλλιέργεια του εθνικισμού ήταν εκ των ων ουκ άνευ για να επιτευχθεί ο στόχος της ένωσης. Όπως εξηγεί ο Γιάννος Κατσουρίδης στο αξιόλογο βιβλίο του «The Rise of Greek Cypriot Nationalism to Hegemony: Agency, Particularities, and Popularization», στις αρχές του εικοστού αιώνα ο ελληνικός εθνικισμός έγινε ηγεμονική ιδεολογία στην Κύπρο και ο κύριος φορέας της εθνικιστικής ιδεολογίας στην Κύπρο ήταν η Εκκλησία. Ο εθνικισμός θέριεψε όταν η Εκκλησία ίδρυσε την ΕΟΚΑ, για να επιτύχει έναν στόχο που ένας πρωτοετής φοιτητής Πολιτικών Επιστημών θα μπορούσε να τους εξηγήσει ότι ήταν ανέφικτος.

Το θλιβερό συμπέρασμα είναι ότι πληρώσαμε ένα τεράστιο τίμημα για τον εθνικισμό που καλλιέργησε η Εκκλησία. Χάσαμε τη μισή μας πατρίδα.

*Οικονομολόγος, κοινωνικός επιστήμονας