Του Στέλιου Στυλιανού**
Είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να γραφτεί και να εξηγηθεί, χωρίς φόβο και πάθος, αυτό που κάποιος μπορεί να αντιλαμβάνεται ως ιστορική πραγματικότητα κι αλήθεια, σε σχέση με τον καθοριστικό ρόλο του Μακάριου στη διχοτόμηση της Κύπρου. Ιδιαίτερα μετά την άνοδο της Χούντας στην Ελλάδα το 1967, την ίδρυση και τη δραστηριοποίηση καταρχάς του Εθνικού Μετώπου και αργότερα της ΕΟΚΑ Β’, ο Μακάριος και η «νομιμότητα» έγιναν σημεία αναφοράς για τις ευρύτερες δημοκρατικές δυνάμεις της ελληνοκυπριακής κοινότητας. Διακρίνω, λοιπόν, πέντε βασικές δυσκολίες για να γράψει κανείς για τον Μακάριο και τη δεκαετία του '60, που ορθώνονται μπροστά μας κάθε φορά που επιχειρείται να ανοίξει αυτή η συζήτηση.
1. Σύμβολο δημοκρατίας και αντίστασης
Μια ολόκληρη γενιά Ελληνοκυπρίων έζησε σε συνθήκες έντονης πολιτικοκοινωνικής πόλωσης, που οδήγησαν σταδιακά στον Ιούλη του 1974, παίρνοντας σαφώς θέση υπέρ του Μακαρίου, και ενάντια στον Γρίβα, την ΕΟΚΑ Β’, την ελληνική χούντα, αλλά και στους Δυτικούς, ερμηνεύοντας και εξηγώντας αυτή τους τη στάση ως το δημοκρατικό τους καθήκον. Μια πρώτη, λοιπόν, δυσκολία, για να γράψει κανείς την αλήθεια για τον Μακάριο, έχει να κάνει με τις μνήμες, την αγωνία, τα συναισθήματα, αλλά και τη διαλεκτική με την οποία αυτή η γενιά περιγράφει τον ιστορικό ηγέτη: ως τον πόλο δημοκρατικής αντίστασης, απέναντι σε εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς, ή έστω ως τον λιγότερο κακό και ως μια θεσμική ασπίδα κατά της μιλιταριστικής ακροδεξιάς.
2. Η ακροδεξιά (να παραμείνει) στο σκαμνί
Ειδικά για την ελληνοκυπριακή αριστερά η απομόνωση της ακροδεξιάς και η αποκόλλησή της από τον «εθνικό κορμό» είχαν, και έχουν ακόμα, ύψιστη σημασία. Για πρώτη φορά στη σύντομη πολιτική ιστορία της Κύπρου, οι πλέον ένθερμοι διώκτες της αριστεράς, αυτοί που την ήθελαν στο περιθώριο και δεν της αναγνώριζαν τα βασικά της δικαιώματα, βρέθηκαν σε αναντιστοιχία και σε ανοικτή σύγκρουση με το κράτος και την κοινωνική πλειοψηφία. Η αποκαθήλωση του Μακαρίου ως συμβόλου δημοκρατίας και αντίστασης και η υπεράσπισή του από θεωρίες και υποθέσεις που «εξισώνουν» τις ευθύνες του για την κατάσταση που επικρατεί με τις ευθύνες της κυπριακής και ελληνικής ακροδεξιάς αφαιρούν ή έστω μετριάζουν το ιστορικό και ηθικό πλεονέκτημα της αριστεράς και των ευρύτερων μακαριακών δυνάμεων, έναντι στον γριβισμό και τη χούντα.
3. Το «αντιιμπεριαλιστικό καθήκον»
Η τρίτη δυσκολία έγκειται στο γεγονός πως υπήρξε μια διακριτή και πολυεπίπεδη συνεννόηση του Μακαρίου με την ΕΣΣΔ, τις υπόλοιπες ανατολικές χώρες, καθώς και με αδέσμευτα κράτη που συμμετείχαν στο ευρύτερο αντιιμπεριαλιστικό μέτωπο της εποχής, οδηγώντας το ΑΚΕΛ και τον κόσμο του σε μια αποφασιστική, αλλά άκριτη στην ουσία της στήριξη του «Εθνάρχη». Ο Μακάριος, προκειμένου να αμφισβητήσει τη δυτική κηδεμονία, η οποία εκφραζόταν κυρίως με το Σύνταγμα της Ζυρίχης, και με στόχο ακριβώς να αχρηστεύσει το δικοινοτικό πλαίσιο αυτού του Συντάγματος, ζήτησε και πήρε στρατιωτική αλλά και πολιτική υποστήριξη από το ανατολικό μπλοκ, προκαλώντας τη μήνι, αλλά και τα εναλλακτικά σχέδια των Αγγλοαμερικανών. Αυτή η πολιτική παράδοση είναι, θεωρώ, μια ακόμα βασική αιτία που ωθεί την ελληνοκυπριακή αριστερά να υπερασπίζεται έως τις μέρες μας τον Μακάριο, παρά την ξεκάθαρη, ιστορικά, απροθυμία του να υπηρετήσει τον κυπριακό λαό στο σύνολό του.
4. Η διαστρέβλωση της έννοιας της νομιμότητας
Όλες οι διαδικασίες, που οικοδόμησαν την πολιτική παράδοση που περιγράφεται, αφορούσαν το εσωτερικό, ουσιαστικά, της ελληνοκυπριακής κοινότητας, αφού οι Τουρκοκύπριοι ήταν ήδη αόρατοι στη δημόσια σφαίρα (ή εμφανίζονταν μόνο ως στασιαστές) και εκτός συζήτησης για το μέλλον του τόπου. Η δημοκρατική συσπείρωση των Ελληνοκυπρίων, γύρω από τον Μακάριο, δεν είχε ως αναφορά και στόχο την επανένταξη των Τουρκοκύπριων στην κοινωνία και τη διοίκηση, τη λύση του Κυπριακού και την ομαλοποίηση των συνθηκών. Ο Μακάριος κατάφερε να μετατοπίσει τη συζήτηση και τα ζητούμενα, έτσι ώστε το μεγάλο διακύβευμα να είναι η ισχυροποίηση του ίδιου έναντι των αντιπάλων του, εντός και εκτός των τειχών, και όχι η ομαλότητα σε ένα δικοινοτικό κράτος που, ντε φάκτο και ετσιθελικά, μετατράπηκε σε μονοκοινοτικό. Άλλωστε, η επίκληση της «νομιμότητας» και του «δημοκρατικά εκλελεγμένου Προέδρου» είναι εξαρχής προβληματική, αν αντιπαρατεθεί με το γεγονός πως με βάση το «δίκαιο της ανάγκης» του 1964, οι εκλογές του '68 (Προεδρικές), και του '70 (Βουλευτικές) είχαν διεξαχθεί σε παράβαση της συνταγματικής νομιμότητας.
5. Η υποβάθμιση και η αποσιώπηση του '64
Αυτό το τελευταίο, η «νομιμότητα» δηλαδή του «δικαίου της ανάγκης», μας οδηγεί και στην πέμπτη μεγάλη δυσκολία που αντιμετωπίζει κανείς όταν επιδιώξει να γράψει για τον Μακάριο και τη δεκαετία του '60. Παρότι είναι αρκετά εμφανής, στους μελετητές, η στόχευση της συντεταγμένης ελληνοκυπριακής Πολιτείας, από το 1963 τουλάχιστον, να κόψει και να ράψει το Σύνταγμα στα μέτρα της, με οποιονδήποτε τρόπο και κυρίως με στρατιωτική και πολιτική βία, το ιστορικό αυτό συμπέρασμα υποβαθμίζεται και αποσιωπάται, προκειμένου να τύχει υπεράσπισης το ευρύτερο ελληνοκυπριακό αφήγημα. Οι πολίτες είναι δύσπιστοι γενικότερα απέναντι σε θεωρίες και θέσεις που επικρίνουν την ελληνοκυπριακή πλευρά για τη διαμόρφωση των συνθηκών που οδήγησαν στη διχοτόμηση, αφού «ξέρουν» πως οι μεγαλύτερες και οι πιο καθοριστικές ευθύνες ανήκουν σε όλους τους υπόλοιπους παράγοντες.
Συμπερασματικά
Ο Μακάριος και οι πολιτικές της δεκαετίας του 1960 μένουν ακόμα στο απυρόβλητο γιατί, σε αντίθετη περίπτωση, θα αναγκαστούμε να αναθεωρήσουμε πολλά απ' όσα γνωρίζουμε και να καταστρέψουμε αρκετές βεβαιότητες στις οποίες κατασταλάξαμε, οι οποίες μας παρέχουν ένα ασφαλές πλαίσιο ερμηνείας της Ιστορίας, αλλά και της θέσης μας μέσα σ' αυτήν. Είναι όντως δύσκολο να τα βάλει κάποιος με προϋπάρχουσα γνώση, με παγιωμένες αντιλήψεις, με μνήμες, με βεβαιότητες, με παραταξιακά και κρατικά αφηγήματα. Το μόνο σίγουρο είναι πως η αλήθεια έχει πάντα πολλές όψεις, ανάλογα με την πλευρά που παρατηρεί κάποιος την Ιστορία, τον τόπο του και τον κόσμο. Μια επιπλέον, λοιπόν, δυσκολία για να γράψει κανείς γι’ αυτή την αλήθει είναι να επιλέξει την οπτική του γωνία και να διαλέξει αν θα υπηρετήσει ένα παλιό ή νέο αφήγημα ή απλά θα αφήσει τα ιστορικά συμπεράσματα να τον κατευθύνουν εκεί που θέλουν τα ίδια, όσο αφιλόξενα και δυστοπικά κι αν είναι αυτά τα μέρη.
Σημ: Παράφραση του τίτλου από το γνωστό κείμενο του Μπέρνολτ Μπρεχτ «Πέντε δυσκολίες για να γράψει κανείς την αλήθεια», 1935.
*Εκπαιδευτικού
