Οι περιπέτειες της μεγάλης αφήγησης

Η αφήγηση είναι το σημαντικότερο ίσως χαρακτηριστικό του Χόμο σάπιενς. Είναι η δυνατότητά του να σχηματοποιεί στο μυαλό του τα πράγματα, να τα ερμηνεύει, και να τα αναπαριστά νοητικά και με τον λόγο. Αυτή η δυνατότητα, παντρεμένη με την πλούσια φαντασία και τη ροπή του προς τον μύθο, τον συγκροτεί και τον συγκρατεί σε μεγάλες κοινότητες. Και με τη σειρά τους, αυτές οι μεγάλες κοινότητες του επέτρεψαν να επιβληθεί σε άλλα είδη, να συγκροτήσει πόλεις, κράτη και αυτοκρατορίες.

Κάθε εποχή έχει τη δική της μεγάλη αφήγηση, μέσα στην οποία αναπτύσσονται στη συνέχεια τα κυρίαρχα και τα δευτερεύοντα αφηγήματα των ομάδων (εθνικών κ.λπ.).

Για παράδειγμα, την εποχή του Ψυχρού Πολέμου η μεγάλη αφήγηση του δυτικού κόσμου είχε να κάνει με την αντιμετώπιση του κινδύνου επικράτησης του σοσιαλιστικού στρατοπέδου· ενώ στο στρατόπεδο των χωρών του «υπαρκτού σοσιαλισμού» η μεγάλη αφήγηση είχε να κάνει με τη διαρκή πάλη κατά του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού, με στόχο τη δημιουργία μιας αταξικής κοινωνίας. Μέσα στην κάθε μεγάλη αφήγηση αναπτύχθηκαν υπο-αφηγήσεις (πρόοδος έναντι στασιμότητας, οικονομική ανάπτυξη/ κοινωνική ισότητα κ.λπ.).

Παράδειγμα (1)

Ανά εποχή, οι μεγάλες αφηγήσεις διαφοροποιούνται, σε μεγάλο βαθμό ή ριζικά· ανάλογα με τις γενικότερες συνθήκες, τις εξελίξεις, τις οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές, την πρόοδο των επιστημών. Η σημερινή μεγάλη αφήγηση, ο τρόπος που σήμερα βλέπει και ερμηνεύει ο κόσμος τα πράγματα, ελάχιστη σχέση έχει π.χ. με τις δεκαετίες του 1960 και 1970.

Αυτό είναι αναπόφευκτο. Το πρόβλημα αρχίζει από τη στιγμή που τα κυρίαρχα αφηγήματα των ομάδων -ιδιαίτερα των εθνών και των κρατών- από τη φύση τους δεν έχουν την απαραίτητη ευκαμψία για να διαφοροποιηθούν ανάλογα και έγκαιρα. Έτσι, ανεξάρτητα από το πόσο ανεπαρκές ή χωρίς πρακτική σημασία γίνεται με την πάροδο του χρόνου ένα κυρίαρχο εθνικό ή κρατικό αφήγημα, παραμένει στη ζωή πολύ μετά τη διαφοροποίηση της μεγάλης αφήγησης που το γέννησε. Αυτό γίνεται πιο έντονο και πιο προβληματικό, όσο πιο συντηρητική είναι η κοινωνία-φορέας του, και όσο πιο υψηλός είναι ο βαθμός κυριαρχίας του.

Ένα παράδειγμα στον χώρο κυρίως των χωρών όπου δεσπόζει το ορθόδοξο θρησκευτικό δόγμα είναι η προσήλωση στο οικείο θρησκευτικό θεσμικό πλαίσιο. Δηλαδή την Εκκλησία, τις μητροπόλεις, τις μονές, τις θρησκευτικές παραδόσεις, το θεολογικό υπόστρωμα. Οι αναθεωρήσεις είναι ιστορικά πολύ αργές, ακόμη και σε σύγκριση με τη δυτική Εκκλησία (που γέννησε ακόμη και την επανάσταση του προτεσταντισμού). Αυτό το θεσμικό πλαίσιο επιβίωσε σχεδόν εντελώς αλώβητο στην ανατολική Ευρώπη, στα Βαλκάνια, και στην Εγγύς Ανατολή, ακόμη και μέσα από τα τρία κύματα του διαφωτισμού, τη βιομηχανική και τεχνολογική επανάσταση, τον ιδεολογικό σεισμό του σοσιαλισμού, την έκρηξη του νεοφιλελευθερισμού, την εποχή των ΜΚΔ και του Chat GPT.

Με βάση αυτήν την εμπειρία, μπορούμε με ασφάλεια να εικάσουμε ότι τα σκάνδαλα θρησκευτικών θεσμών δεν έχουν αρκετή κοινωνική δυναμική για σημαντικές αναθεωρήσεις. Ακόμη και το διαρκές μεγάλο σκάνδαλο του αφορολόγητου των εμπορικών πράξεων της Εκκλησίας και της περιουσίας της δεν διαφαίνεται δυναμική για να περιοριστεί έστω. Οι δε μικροκραδασμοί του τύπου μονή Οσίου Αββακούμ, πιθανότατα μπορούν να προκαλέσουν στο κυρίαρχο θρησκευτικό αφήγημα στην κυπριακή κοινωνία μόνο επιφανειακές εκδορές. Επουλώσιμες εντός εβδομάδων. Κι ας είναι όλα εκτός τόπου, χρόνου, σύγχρονης μεγάλης αφήγησης, και ορθολογισμού.

Παράδειγμα (2)

Ένα άλλο κυρίαρχο αφήγημα των Ελληνοκυπρίων που διαμορφώθηκε την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου αφορά βεβαίως το Κυπριακό. Κουβαλούσε κάποιες βασικές συντεταγμένες από το απώτερο παρελθόν, και προσαρμόστηκε στα δεδομένα που δημιουργούσε η μεγάλη αφήγηση του Ψυχρού Πολέμου, τις δεκαετίες του ’50, του ’60, και του ’70. Το αφήγημα αυτό, μετά το 1974 οριστικοποιήθηκε στις εξής βασικές παραμέτρους:

· Το Κυπριακό ξεκίνησε το 1974 με την τουρκική εισβολή

· Το πραξικόπημα και όσα προηγήθηκαν ήταν το πρόσχημα και όχι η αιτία για την εισβολή

· Οι Ελληνοκύπριοι είναι οι αδικημένοι και προδομένοι της Ιστορίας

· Οι Τουρκοκύπριοι είναι και αυτοί θύματα της εισβολής

· Κύριος υπεύθυνος είναι οι ΗΠΑ-Βρετανία και οι μυστικές τους υπηρεσίες

· Πρωταρχικός στόχος είναι η επιβίωση των Ελληνοκυπρίων, με διατήρηση των προνομίων και των δικαιωμάτων που έχουν στις ελεύθερες περιοχές, και δεύτερος στόχος η απελευθέρωση από την κατοχή

Το πρόβλημα σήμερα είναι ότι αυτό το κυρίαρχο αφήγημα, το προσαρμοσμένο στις γενικότερες μεγάλες αφηγήσεις του παρελθόντος, παραπαίει για δύο λόγους: Πρώτον, επειδή δεν υπάρχει πια η μεγάλη αφήγηση του Ψυχρού Πολέμου, που με τα υλικά της είχε φτιαχτεί αυτό το κυρίαρχο ελληνοκυπριακό αφήγημα. Δεύτερο, επειδή αυτό το αφήγημα δεν έχει κανένα νόημα, καμιά πρακτική εφαρμογή, καμιά ουσιώδη πολιτική απόληξη, εδώ και πενήντα χρόνια. Ακόμη κι αν όλες οι παράμετροί του ήταν σωστές, είναι εντελώς ανεπαρκές. Δεν υπάρχει καμιά πρακτική πολιτική εφαρμογή που να ανταποκρίνεται σ’ αυτό το αφήγημα.

Ότι και όσο λειτούργησε μέχρι τώρα σε πρακτικό πολιτικό επίπεδο ήταν πολιτικές που ανταποκρίνονταν όχι στο κυρίαρχο, αλλά σε δευτερεύοντα αφηγήματα· εκείνες απέδωσαν αποτελέσματα (π.χ. 2004, 2017), τα οποία όμως έπεσαν στο κενό, επειδή ακριβώς τα εμπόδισε το κυρίαρχο αφήγημα.

Η «ρευστότητα»

Επειδή βρισκόμαστε σε μεταβατικές συνθήκες, η μεγάλη αφήγηση του καιρού μας δεν είναι τόσο ξεκάθαρα ορατή. Μάλλον βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση. Εξάλλου, κατά κανόνα οι άνθρωποι και οι κοινωνίες μόνο τις μεγάλες αφηγήσεις του παρελθόντος μπορούν να αναγνωρίσουν καθαρά. Από την άλλη, αν αφουγκραστούμε τα πράγματα πιο προσεκτικά, θα διαπιστώσουμε ότι η μεγάλη αφήγηση που γεννιέται και προς την οποία πορευόμαστε έχει να κάνει με περισσότερα ατομικά δικαιώματα και πιο βαθιά δημοκρατία, με περισσότερη κοινωνική αλληλεγγύη, και με ενδυνάμωση των υπερεθνικών οργανισμών και της διακρατικής συνεννόησης. Η τεχνολογία εξάλλου συμβάλλει.

Άρα, το πρόβλημα δεν είναι τόσο η ατελής ακόμη διαμόρφωση της νέας μεγάλης αφήγησης, όσο η αντίδραση και οι αντιστάσεις σ’ αυτήν. Από εδώ πηγάζουν περισσότερο η σύγχυση και οι αβεβαιότητες. Η σχεδόν παγκόσμια άνοδος της ακροδεξιάς, οι πολεμοχαρείς στρατηγικές αυταρχικών ηγετών όπως ο Πούτιν και ο Νετανιάχου, ο αντιδυτικός μουσουλμανικός φανατισμός κ.λπ., είναι αντιστάσεις στη σύγχρονη μεγάλη αφήγηση.

Αντιστάσεις που τροφοδοτούνται από μεγάλες αφηγήσεις του παρελθόντος και όχι του σήμερα. Γι’ αυτό και τα κυρίαρχα αφηγήματά τους είναι εξίσου εκτός τόπου και χρόνου, αδιέξοδα, ανεδαφικά και ανορθολογικά, με αυτά των πιο πάνω παραδειγμάτων. Και ως τέτοια, είναι δυνάμει καταστροφικά.

Το Καλάθι

· …με τα «ακατανόητα» (1) : Όσο και να θέλει κανείς να «αγιάσει», ο Ν. Χριστοδουλίδης δεν τον αφήνει. Δεν περνά εβδομάδα που να μην μας «εκπλήξει» με κάτι νέο. Αυτή τη φορά, τριπλό το κτύπημα. Πρώτο: Την ώρα που ξεσπά το σκάνδαλο με τη μονή Οσίου Αββακούμ, αυτός πάει ταξίδι στη μητρόπολη των σκανδάλων, στις μονές του Αγίου Όρους. Δεύτερο: Το ταξίδι συμπίπτει με την άφιξη Ολγκίν στην Κύπρο. Ζητά διαρκή παραμονή της στο νησί για εντατικές διαβουλεύσεις, διακηρύσσει «διακαή επιθυμία για λύση», και σηκώνεται και φεύγει. Τρίτο: Επιμένει να συγχέει την προσωπική του ζωή με τη θεσμική του ιδιότητα. Θέλει να προσκυνά ζώνες, δικαίωμά του. Θέλει να πάει για προσκύνημα στο Άγιον Όρος, δικαίωμά του. Το να τα συνδέει αυτά με την ιδιότητά του ως Πρόεδρος και με τις κρατικές υποθέσεις, και μάλιστα τόσο εμφαντικά, ε δεν είναι.

· …με τα «ακατανόητα» (2) : Στο πολυδαίδαλο σύμπλεγμα που ονομάζεται εκκλησιαστικός θεσμός υπάρχουν πάμπολλα και διαρκή σκάνδαλα. Με πρώτο και καλύτερο την αφορολόγητη επιχειρηματική δραστηριότητα και περιουσία. Δεν κατακλύζουν όμως την επικαιρότητα, για έναν απλούστατο λόγο: Μόνο όταν υπάρχουν εσωτερικές διενέξεις βγαίνουν στοιχεία. Αν δεν υπήρχε η αντιπαράθεση με τον Ησαΐα, το Φτερικούδι θα συνέχιζε να σφύζει από πιστούς, «θαύματα», και δωρεές.

· …με τα «ακατανόητα» (3) : Μια το ένα, μια το άλλο, ανεξάρτητα από την ιδεολογική ή όποια άλλη τοποθέτηση του καθενός, ένα είναι το κοινό συναίσθημα ανάμεσα στους πολίτες: Αβεβαιότητα. Η αίσθηση ότι τίποτε πια δεν είναι απίθανο να συμβεί. Δεν ξέρουμε τι μας ξημερώνει. Η κατάσταση με τους περισσότερους θεσμούς στο νησί αναδύει μια έντονη δυσοσμία. Λες και απλώς συντηρούμε ένα πτώμα μέσα στη φορμόλη.