Της Αλεξίας Παναγιώτου
Γράφω το κείμενο αυτό κάτω από πρωτόγνωρες και δύσκολες συνθήκες για όλους και όλες μας. Σε μια υφήλιο χτυπημένη από τον κωρονοϊό και εν μέσω κρίσης, είναι δύσκολο να σκεφτούμε, να διαβάσουμε ή να γράψουμε κάτι φαινομενικά ασύνδετο με το θέμα αυτό. Δυστυχώς όμως και οι πανδημίες, όπως και ευρύτερα τα θέματα υγείας και ασφάλειας, έχουν έμφυλες διαστάσεις… και αυτό είναι το ζήτημα με το οποίο θα καταπιαστώ στο σημερινό άρθρο.
Πριν προχωρήσω θα κάνω έναν εννοιολογικό διαχωρισμό: όταν μιλώ για «φύλο» εννοώ τη χρωματοσωματική μας κατάταξη σε αρσενικό και θηλυκό (με βάση τα ΧΧ και ΧΨ), ενώ όταν μιλώ για «κοινωνικό φύλο» εννοώ την κοινωνική μας κατάταξη σε άνδρες και γυναίκες (με βάση το τι θεωρεί μια κοινωνία / κουλτούρα ότι είναι ο ρόλος ή η συμπεριφορά που ταιριάζει στα ΧΧ και ΧΨ, αν και αυτό αλλάζει και ιστορικά αλλά και ταξικά, πολιτισμικά κ.λπ.). Είναι ένας φαινομενικά εύκολος, αν και παρεξηγημένος, διαχωρισμός, αφού το φύλο έχει επανειλημμένα χρησιμοποιηθεί ως η αντικειμενική, «επιστημονική» εξήγηση για φαινόμενα τα οποία έχουν κοινωνικοπολιτική υπόσταση και όχι βιολογική, αλλά και το αντίθετο – δηλαδή να αγνοούμε τις βιολογικές διαφορές υποθέτοντας ότι το αρσενικό (ΧΨ) ισοδυναμεί με το «ανθρώπινο», ένα είδος «προκαθορισμένης ρύθμισης» (default) δηλαδή, η οποία καταλήγει σε έναν επικίνδυνο σεξισμό που, στην κυριολεξία, σκοτώνει. Όταν η ΕΕ καλεί λοιπόν για ένταξη της διάστασης του φύλου σε όλες τις πολιτικές (gender mainstreaming) και απαιτεί από τα κράτη μέλη να λαμβάνουν υπόψη τις προεκτάσεις των αποφάσεών τους στα φύλα, είναι αυτές τις διαφορές που επικαλείται – και τις βιολογικές και τις κοινωνικά κατασκευασμένες.
[rml_read_more]
Ο αντίκτυπος
Ας πάρουμε τον κορωνοϊό (SARS-CoV-2), την ασθένεια που προκαλεί (COVID-19) και τις πολιτικές για αντιμετώπιση της πανδημίας ως παράδειγμα. Ο ιός φαίνεται κατ’ αρχάς να επηρεάζει άνδρες και γυναίκες με διαφορετικό τρόπο, και βιολογικά και κοινωνικά. Αν και ο αριθμός των ασθενών και η πιθανότητα να νοσήσει κάποιος φαίνονται όμοια για γυναίκες και άνδρες, ο βαθμός θνησιμότητας φαίνεται να είναι πιο υψηλός για τους άνδρες (2,8% για άνδρες αντί 1,7% για γυναίκες στην Κίνα), κάτι το οποίο φαίνεται να ισχύει για τους ιούς γενικά. Για παράδειγμα, ενώ πιο πολλές γυναίκες προσβλήθηκαν από τον κορωνοϊό SARS το 2003 στο Χονγκ Κονγκ, ο βαθμός θνησιμότητας των ανδρών ήταν 50% πιο υψηλός με βάση έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Annals of Internal Medicine. Οι λόγοι είναι εν μέρει βιολογικοί (οι γυναίκες έχουν γενικά πιο ισχυρά ανοσοποιητικά συστήματα λόγω οιστρογόνων, το διπλό Χ χρωματόσωμα κ.λπ.) αλλά και συμπεριφορικοί, δηλαδή οι άνδρες, ειδικά στην Κίνα από όπου έχουμε τα πιο πολλά στοιχεία για τον κορωνοϊό, τείνουν να καπνίζουν, να πάσχουν από υπέρταση, διαβήτη τύπου 2 κ.λπ. (δες: https://www.nytimes.com/2020/02/20/health/coronavirus-men-women.html)
Κοινωνικοοικονομικά, όμως, η πανδημία φαίνεται να επηρεάζει πιο αρνητικά τις γυναίκες. Πρώτον, γνωρίζουμε ότι οι γυναίκες σε άνισες, πατριαρχικές κοινωνίες (δηλαδή όλες, με μόνη διαφορά τον βαθμό και όχι την ύπαρξη ανισότητας) είναι οι κύριες υπεύθυνες για τη φροντίδα των παιδιών και άλλων εξαρτώμενων. Με βάση στοιχεία του ILO (International Labor Organization) οι γυναίκες αποτελούν το 75% της απλήρωτης εργασίας που σχετίζεται με τη φροντίδα, τρεις φορές μεγαλύτερο ποσοστό δηλαδή από τους άνδρες. Στις πιο πολλές δυτικές χώρες οι γυναίκες ξοδεύουν κατά μέσο όρο 4,5 ώρες τη μέρα σε απλήρωτη εργασία φροντίδας, ενώ οι άνδρες περίπου 2 ώρες (στοιχεία OECD). Με τα σχολεία κλειστά -αυτή τη στιγμή πάνω από 300 εκατομμύρια παιδιά παγκόσμια βρίσκονται στο σπίτι λόγω κλειστών σχολείων (στοιχεία UNESCO)- και τη μεγάλη πλειονότητα των ασθενών του COVID-19 να είναι ηλικιωμένοι, το βάρος της φροντίδας που προκύπτει πέφτει στους ώμους των γυναικών. Αν οι γυναίκες είναι και εργοδοτούμενες που καλούνται τώρα να δουλεύουν από το σπίτι, οι υποχρεώσεις γίνονται ακόμη δυσκολότερες.
Επιπλέον, οι γυναίκες αποτελούν τη μεγάλη πλειονότητα των επαγγελματιών υγείας και κοινωνικής φροντίδας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) υπολογίζει ότι σε 104 χώρες για τις οποίες διατηρεί στοιχεία οι γυναίκες αποτελούν το 70% των επαγγελματιών αυτών. Στην Ευρώπη και την Αμερική, οι γυναίκες αποτελούν περίπου το 85% του νοσηλευτικού προσωπικού που βρίσκεται τώρα στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης του ιού. Η επικινδυνότητα είναι δεδομένη, αν και τις συγκεκριμένες επιπτώσεις ακόμη δεν τις γνωρίζουμε. Από προηγούμενες επιδημίες (π.χ. SARS) γνωρίζουμε όμως, σύμφωνα με τα στοιχεία του WHO, ότι το 20% όσων νοσούν είναι επαγγελματίες υγείας. Σίγουρα μπορούμε να υποθέσουμε το ψυχολογικό κόστος. Εδώ πρέπει να λάβουμε υπόψη και την ιδιαιτερότητα μιας πανδημίας (κάτι που δεν έχουμε ξαναζήσει τα τελευταία 100 χρόνια) αλλά και το γεγονός ότι η φροντίδα των ασθενών του COVID-19 υπερβαίνει τον χώρο των νοσοκομείων – άρα οι γυναίκες επαγγελματίες υγείας έχουν μεγαλύτερο ρίσκο μόλυνσης. Στην Κίνα, για παράδειγμα, ο πιο συχνός τρόπος μετάδοσης του ιού ήταν μεταξύ των μελών μιας οικογένειας.
Επίσης γνωρίζουμε ότι οι οικονομικές κρίσεις έχουν πάντα έμφυλες διαστάσεις – και η παρούσα πανδημία οπωσδήποτε θα φέρει σοβαρές οικονομικές επιπτώσεις, το μέγεθος των οποίων δεν μπορούμε καν να προβλέψουμε. Παγκόσμια, οι γυναίκες αποτελούν την πλειονότητα όσων εργάζονται με μερική απασχόληση ή μειωμένο ωράριο, εκτελούν επαγγέλματα χαμηλοαμειβόμενα ή που δεν ανήκουν στην κατηγορία του ελάχιστου ωριαίου εισοδήματος, και αμείβονται κατά μέσο όρο λιγότερα (στην Κύπρο το χάσμα μισθοδοσίας είναι περίπου 14,5%). Επίσης είναι από τις γυναίκες που συνήθως απαιτείται να αφήσουν την πληρωτέα εργασία τους για να φροντίσουν μέλη της οικογένειάς τους (είτε λόγω παραδοσιακών ρόλων ή λόγω οικονομικών κριτηρίων). Όπως λοιπόν και στην παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008, αναμένουμε αντίστοιχες έμφυλες επιπτώσεις γιατί οι γυναίκες ανήκουν στις ομάδες εκείνες που πρώτες επηρεάζονται. Και, δυστυχώς, οι γυναίκες δεν αναρρώνουν τόσο εύκολα από τις οικονομικές επιπτώσεις – γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι στη Δυτική Αφρική μετά την έξαρση του ιού Έμπολα και την αντιμετώπισή του, τα εισοδήματα των ανδρών επέστρεψαν στα κανονικά τους επίπεδα πολύ πιο γρήγορα από ό,τι των γυναικών.
Ενδοοικογενειακή βία
Το θέμα της οικογενειακής βίας είναι κάτι που ήδη έχει θιχτεί στα ΜΜΕ (Κάτια Σάββα, «Πολίτης», 19/3/20). Είναι σημαντικό να ξαναπώ όμως εδώ ότι το σπίτι δεν είναι ασφαλής χώρος για όλους και όλες μας. Σε μια μόνο βδομάδα μέτρων απομόνωσης, τα τηλεφωνήματα στο 1440, τη γραμμή βοήθειας του ΣΠΑΒΟ, έχουν αυξηθεί κατά 30%, με τις κλήσεις να φτάνουν τις 750 (από 9/3-17/3). Το φαινόμενο αυτό είναι παγκόσμιο και συνέβη επίσης και στη διάρκεια άλλων επιδημιών, οι οποίες επίσης έφεραν αύξηση στη βία κατά των γυναικών (π.χ. Έμπολα, Zika). Και αν χρειάζεται να το ξαναπούμε, τα κύρια θύματα της ενδοοικογενειακής βίας είναι γυναίκες που κακοποιούνται από τους άνδρες συντρόφους / συζύγους τους.
Επιπλέον, οι μονογονιοί είναι περισσότερο από 90% γυναίκες, οι οποίες καλούνται να χειριστούν τις συνέπειες της πανδημίας, συμπεριλαμβανομένων της αναστολής λειτουργίας των σχολείων και της απώλειας εισοδήματος / εργασίας.
Τέλος, οι έγκυες είναι συχνά μια αόρατη ομάδα, που παρά το γεγονός ότι ο ιός μάλλον δεν μεταδίδεται από μητέρα σε έμβρυο, αντιμετωπίζουν άλλες ιδιαιτερότητες, π.χ. γνωρίζουμε ότι στις επιδημίες Έμπολα και Zika πιο πολλές γυναίκες πέθαναν από επιπλοκές στη γέννα παρά από την ασθένεια λόγω μη επαρκούς φροντίδας και ελλιπούς γνώσης (https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)30526-2/fulltext). Επίσης, η προβλεπόμενη συμφόρηση του συστήματος υγείας με την έξαρση του ιού θα δημιουργήσει ιδιαίτερο πρόβλημα σε προγραμματισμένους και μη τοκετούς.
Σημασία κατανόησης
Λόγω έλλειψης χώρου δεν μπόρεσα να αναφερθώ στις ιδιαίτερες επιπτώσεις σε όλες τις υποομάδες γυναικών (π.χ. μετανάστριες, οικιακές βοηθοί, αιτήτριες ασύλου), το οποίο δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν υπάρχουν. Αυτό που θέλω να τονίσω είναι τη σημασία κατανόησης των έμφυλων διαστάσεων μιας πανδημίας, την ένταξη της διάστασης του φύλου στις πολιτικές που εισηγείται το κράτος, αλλά και τη σύσταση ομάδων λήψης αποφάσεων που αποτελούνται από γυναίκες και άνδρες και είναι ουσιαστικά ευαίσθητες σε θέματα φύλου. Ήδη έχει συσταθεί η ομάδα Gender and COVID-19 με τη συνεργασία εμπειρογνωμόνων από το LSE και άλλα πανεπιστήμια, η οποία τονίζει ότι δυστυχώς η ανθρωπότητα δεν έμαθε από τις προηγούμενες κρίσεις-επιδημίες γιατί, μεταξύ άλλων, αγνόησε τις έμφυλες επιπτώσεις. Ας μην επαναλάβουμε τα ίδια λάθη.
Έχει φύλο ο κορωνοϊός;

Πολιτική Δημοσίευσης Σχολίων
Οι ιδιοκτήτες της ιστοσελίδας www.politis.com.cy διατηρούν το δικαίωμα να αφαιρούν σχόλια αναγνωστών, δυσφημιστικού και/ή υβριστικού περιεχομένου, ή/και σχόλια που μπορούν να εκληφθεί ότι υποκινούν το μίσος/τον ρατσισμό ή που παραβιάζουν οποιαδήποτε άλλη νομοθεσία. Οι συντάκτες των σχολίων αυτών ευθύνονται προσωπικά για την δημοσίευση τους. Αν κάποιος αναγνώστης/συντάκτης σχολίου, το οποίο αφαιρείται, θεωρεί ότι έχει στοιχεία που αποδεικνύουν το αληθές του περιεχομένου του, μπορεί να τα αποστείλει στην διεύθυνση της ιστοσελίδας για να διερευνηθούν. Προτρέπουμε τους αναγνώστες μας να κάνουν report / flag σχόλια που πιστεύουν ότι παραβιάζουν τους πιο πάνω κανόνες. Σχόλια που περιέχουν URL / links σε οποιαδήποτε σελίδα, δεν δημοσιεύονται αυτόματα.