Το «Δεν ξέρω» ως έμβλημα της Κυπριακής Δημοκρατίας

Πριν από τέσσερις μέρες γιορτάσαμε την 63η επέτειο της ανακήρυξης της Κυπριακής Δημοκρατίας (16 Αυγούστου 1960). Είχε προηγηθεί ένα χρονικό διάστημα σχεδόν ενάμιση χρόνου ως μεταβατική περίοδος.

Μέσα στον ενάμιση χρόνο έγιναν πολλά. Ανάμεσά τους ήταν και η εντελώς αντίθετη πορεία που ακολούθησαν οι δείκτες του ενθουσιασμού και της κρυψίνοιας. Ο πρώτος, αυτός του ενθουσιασμού, ακολούθησε ταχεία καθοδική πορεία. Όταν την 1η Μαρτίου 1959 ο Μακάριος επέστρεψε από την εξορία, όλη η Κύπρος ήταν ένα πανηγύρι γιορτής για την απελευθέρωση από τους Βρετανούς και για την Ανεξαρτησία. Στις 16 Αυγούστου του 1960, σχεδόν κανείς δεν πανηγύρισε την πρώτη μέρα αυτής της Ανεξαρτησίας. Αντίθετα, ο δείκτης της κρυψίνοιας, της μεμψιμοιρίας, και της πολυδιάσπασης, ακολούθησε σταθερά ανοδική πορεία. Οι κλίκες και τα καπετανάτα είχαν στήσει τους παρακρατικούς μηχανισμούς τους, οι ανταγωνισμοί – κυρίως εντός της ελληνοκυπριακής κοινότητας – απέκτησαν σάρκα και οστά, η θεσμική επιρροή παραγόντων στο κράτος έγινε προτεραιότητα, με επιταχυνόμενη ορμή.

Κάπως έτσι στήθηκε το σκηνικό, που τον πυρήνα του θα κουβαλούσε τελικά η κυπριακή – κυρίως η ελληνοκυπριακή – πολιτική συμπεριφορά, από τότε μέχρι σήμερα.

Η άρνηση της όρασης

Για να είμαστε δίκαιοι με τον εαυτό μας, έχουμε κάνει έκτοτε σημαντική πρόοδο σε πολλούς τομείς της πολιτικής μας συμπεριφοράς. Υπάρχουν όμως κάποια στοιχεία που παραμένουν δυνατά μέσα μας, από τότε, και επηρεάζουν καίρια τον τρόπο που λειτουργούμε.

Ένα από αυτά είναι η «ικανότητά μας» να μη βλέπουμε τα εκάστοτε διλήμματα και επιλογές που έχουμε μπροστά μας. Όποτε υπάρχουν καθοριστικές επιλογές ανάμεσα σε δύο δρόμους, είτε κάνουμε ότι δεν βλέπουμε το δίλημμα, είτε βλέπουμε τους δύο δρόμους σαν μία και μόνο λεωφόρο. Ένα από τα διλήμματα του 1960 ήταν «στήριξη της ανεξάρτητης Κ.Δ. ή επιμονή στην ένωση;» Η συμπεριφορά μας – όχι μόνο του Μακαρίου – έμοιαζε να θέλει να αγνοεί ότι υπάρχει καν αυτό το δίλημμα. Κάτι ανάλογο συνέβαινε, τόσο με το δίλημμα της συνεργασίας ή μη με την άλλη μεγάλη κοινότητα, όσο και με την εφαρμογή του ίδιου του Συντάγματος – του γράμματος, αλλά κυρίως του πνεύματός του.

Σε όλες τις κρίσιμες και δικομματικές περιόδους, από τότε μέχρι σήμερα, εκδηλώνουμε πιστά αυτήν τη συμπεριφορά. Τόσο πιστά, που η έξη τού «δεν υπάρχουν διλήμματα και δρόμοι» μεταφέρθηκε από την πολιτική ηγεσία στην κοινωνία με εξαιρετικά επιτυχημένο τρόπο. Η διαδικασία διαμόρφωσης μιας σύγχρονης κοινωνίας μέσα από την εκπαίδευση απέτυχε, αλλά η διαδικασία εκπαίδευσής μας από το πολιτικό προσωπικό «πέτυχε» ζηλευτά!

Η σημερινή γενική ασάφεια λόγων, η ομίχλη προθέσεων, η αμφισημία διακηρύξεων, και η αντιφατικότητα πράξεων, έχουν την πηγή τους σ’ αυτήν την «ευγενή μας τύφλωση». Από άλλους λιγότερο και από άλλους περισσότερο, είναι η αλήθεια. Αλλά η «τύφλωση» είναι γενικά πολύ υψηλού βαθμού.

Δεν χρειάζονται παραδείγματα, ούτε ιστορικά, ούτε συγχρονικά. Είναι παντού! Μόνο το ότι για σχεδόν πενήντα χρόνια αρνούμαστε την ύπαρξη του διλήμματος ομοσπονδία ή διχοτόμηση δείχνει πόσα άλλα, μικρότερης ( ; ) σημασίας, αρνούμαστε ότι υπάρχουν καν. Σχεδόν καθημερινά.

Η αντιφατικότητα ως νόμος

Ένα άλλο ισχυρό κληροδότημα του 1959-60 είναι η εξοικείωση με την προσωπική αντιφατικότητα. Για χρόνια ο Μακάριος ήταν και ενωτικός και ανεξαρτησιακός. Για δεκαετίες ο Γλ. Κληρίδης ήταν και εθνικόφρων και ομοσπονδιακός. Για μια ζωή ο «ενδιάμεσος χώρος» ήταν και κεντρώος και ακροδεξιός. Αντιφατικότητα σε επίπεδο λόγου-πράξεων, αλλά και σε επίπεδα λόγων μεταξύ τους και πράξεων μεταξύ τους.

Αυτή η ταυτοτική και υπαρξιακή αντιφατικότητα είχε εξαρχής χαρακτήρα κανόνα. Και μεταλαμπαδεύτηκε έτσι από γενιά σε γενιά, με αποτέλεσμα να θεωρείται περίπου «δικαίωμα», τόσο του κάθε πολιτικού, όσο και εν πολλοίς του κάθε πολίτη.

Από αυτήν την υποσυνείδητη ( ; ) αποδοχή της αντιφατικότητας έχουν προκύψει πολλά παράδοξα στη συμπεριφορά και της κοινωνίας τα τελευταία 63 χρόνια. Ας μην φλυαρήσουμε και ας σταθούμε σε ένα πρόσφατο: Η ανεξήγητη ανοχή απέναντι στη διαπλοκή και κυρίως στη διαφθορά. Μπορεί εύλογα να υποθέσει κάποιος ότι, αν ο Ν. Αναστασιάδης σταματούσε στις 50 αντί στις 67 πολιτογραφήσεις του γραφείου του, αν τερμάτιζε το πρόγραμμα τρεις μήνες πριν τον Al Jazeera και όχι αμέσως μετά, σήμερα δεν θα είχε καθορίσει απλώς το εκλογικό αποτέλεσμα· θα ήταν ξανά ο ίδιος Πρόεδρος, για τρίτη θητεία.

Ο αυτοκεντρισμός

Θεωρώ ασέβεια προς τους ανθρώπους με σύνδρομο Asperger να χρησιμοποιήσω τον όρο «αυτισμός» για να περιγράψω ένα συλλογικό παράγωγο των συμπεριφορών του 1960, που κληροδοτήθηκε σ’ εμάς μέχρι τις μέρες μας. Γι’ αυτό χρησιμοποιώ αυθαίρετα τον «νεολογισμό» Αυτοκεντρισμός.

Για την ακρίβεια, ο ελληνοκυπριακός αυτοκεντρισμός είναι ένα παθολογικό συμπεριφορικό μοντέλο το οποίο άρχισε να γίνεται ορατό τουλάχιστον από τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Θα περίμενε όμως κάποιος ότι, μετά τα τόσα παθήματα για τρεις δεκαετίες, και με την κατάκτηση της ανεξαρτησίας (άρα και την έναρξη της ένταξης της ανεξάρτητης Κύπρου στο παγκόσμιο γίγνεσθαι) θα υποχωρούσε. Αντίθετα, κατά περιόδους επιτεινόταν.

Περί τίνος πρόκειται; Για την τάση της επικέντρωσης στον εαυτό, ακόμη και όταν το ζητούμενο είναι η «κοινωνικοποίηση», η αλληλεπίδραση με το περιφερειακό και παγκόσμιο περιβάλλον. Δεν είναι απλώς η θεώρηση του κόσμου με κέντρο τον εαυτό μας ως ομφαλό της γης. Είναι και η πεποίθηση ότι η πραγματικότητα οφείλει να προσαρμοστεί στην «πραγματικότητα» του εαυτού, και όχι το αντίθετο. Αυτό παρήγαγε και παράγει τα πιο παράδοξα: Ο Μακάριος, ηγέτης μιας κοινότητας μισού εκατομμυρίου, να πιστεύει ότι μπορεί να δουλεύει ταυτόχρονα τις ΗΠΑ, την Ευρώπη, τη Σοβιετική Ένωση, τους Αδέσμευτους, την Τουρκία και την Ελλάδα. Γιατί; Επειδή η ικανότητά του να πείθει το μισό εκατομμύριο των Ελληνοκυπρίων θεωρούσε πως ήταν αρκετή απόδειξη για την υποχρέωση του σύμπαντος να προσαρμοστεί.

Έκτοτε, πολλοί πολιτικοί και πολίτες αρνούνται να δουν έξω από τις ακτές της Κύπρου. Παρά μόνο όσα θέλουν να δουν και να ακούσουν. Ζητούσαν ένωση με την Ελλάδα και αρνούνταν να ακούσουν την ίδια όταν τους έλεγε (κατά κανόνα) «δεν μπορώ να κάνω κάτι γι’ αυτό, είναι ανέφικτο». Ζητούσαν και ζητούν από τον ΟΗΕ και την ΕΕ παρέμβαση για λύση του Κυπριακού, αλλά αρνούνταν και αρνούνται να ακούσουν αυτά που τους λένε για την εφικτή λύση. Ζητούσαν ένταξη στην ΕΕ και απαιτούν αυτή να τους βλέπει ως ισότιμους εταίρους, αλλά δεν την ακούν ούτε καν για τα στοιχειώδη· στη λειτουργία κράτους δικαίου, τη διαφθορά, τα ενεργειακά, τις σχέσεις με τους Ρώσους, τον Κανονισμό της Πράσινης Γραμμής, τις σχέσεις με τους Τουρκοκυπρίους.

Η «αλήθεια» αρχίζει και τελειώνει στη μισή Κύπρο.

Επέτειος

Όλα αυτά είναι μερικά μόνο από τα πολλά κληροδοτήματα της περιόδου 1959-60, καθώς και των πρώτων χρόνων της ανεξαρτησίας. Αν θέλουμε οι επέτειοι να έχουν νόημα, τα μεγάλα λόγια από άμβωνος δεν βοηθούν.

Αντίθετα, ενόψει και του κρίσιμου φθινοπώρου σε όλα σχεδόν τα κρίσιμα ζητήματα, η αυγουστιανή επέτειος έχει νόημα μόνο αν αναλογιστούμε τα καταραμένα κληροδοτήματα· και αν αρχίσουμε να τα αποδομούμε.

Το καλάθι

• …με τις ποντικοπαγίδες (1): Αγωνίστηκες με τον προκάτοχο και μέντορά σου να ακυρώσεις κάθε λόγο ύπαρξης του Ακιντζί. Και έκανες τα πάντα για να τον καταπιεί η Άγκυρα. Γιατί, ενόσω ήταν εκεί, υπήρχε πάντα ο κίνδυνος επανέναρξης διαδικασιών για λύση. Τώρα, τρέχεις να καταγγείλεις το καθεστώς Τατάρ για τις προκλήσεις στην Πύλα!

• …με τις ποντικοπαγίδες (2): Όποτε ανεβαίνει ένα σκαλοπάτι η γκρίνια μέσα στην κοινωνία για την αναποτελεσματικότητα της κυβέρνησης, ο Πρόεδρος διαρρέει στα ΜΜΕ και στα ΜΚΔ ότι επίκειται αντικατάσταση του τάδε υπουργού (ανάλογα με το επίκεντρο της δυσαρέσκειας). Τώρα, βάζει διάφορους να διαφημίζουν τη σύσκεψη του Υπουργικού στο Τρόοδος, τέλος Αυγούστου. Θα ληφθούν, λέει, σημαντικές αποφάσεις, μετά από ιδεοθύελλα! Από ποιους θα ληφθούν οι αποφάσεις; Από ένα σώμα που ο ίδιος διαδίδει ότι τον απογοήτευσε και θα το αναδομήσει κατά 50% σε λίγες εβδομάδες;

• …με τις ποντικοπαγίδες (3): Προκειμένου να συγκαλυφθεί κάπως το σκάσιμο της σαπουνόφουσκας με τον EastMed, στον τομέα της ενέργειας η κυβέρνηση έριξε όλα τα επικοινωνιακά της λεφτά στον αγωγό ηλεκτρισμού EuroAsia. Αυτό έκανε ακόμη πιο ηχηρό το χαστούκι της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων να μην επιτρέψει δάνειο χρηματοδότησης του έργου, ως οικονομικά ασύμφορο! Τώρα, τι μένει να πουλήσουμε στην κοινή γνώμη;