Για τους πρόσφυγες και ειδικά τις γυναίκες πρόσφυγες

Του Νίκου Περιστιάνη

Η πρόσφατη επέτειος της Παγκόσμιας Ημέρας Γυναίκας μας θύμισε τους δύσκολους διαχρονικούς αγώνες των γυναικών σε όλον τον κόσμο, για να καταφέρουν να βελτιώσουν τη θέση τους στην κοινωνία. Σε αρκετές χώρες έχουν πετύχει σημαντικές νίκες, αλλά σε άλλες ζουν ακόμη σε πρωτόγονες συνθήκες. Μάλιστα, κάποιες ομάδες γυναικών αντιμετωπίζουν πολλαπλάσια προβλήματα, λόγω των ιδιαίτερών τους χαρακτηριστικών -είτε κοινωνικών (π.χ. φυλής, χρώματος, θρησκείας), είτε προσωπικών (π.χ. σεξουαλικών προτιμήσεων). Στην εποχή μας, των μεγάλων και ραγδαίων αλλαγών και μετατοπίσεων, μια μεγάλη ομάδα γυναικών που αντιμετωπίζει ασύλληπτες δυσκολίες είναι οι γυναίκες-πρόσφυγες.

Πρόσφυγες και κοινωνικό φύλο

Σύμφωνα με τον γνωστό ορισμό της Ύπατης Αρμοστείας για τους Πρόσφυγες των Ηνωμένων Εθνών (UNHCR), πρόσφυγες είναι τα άτομα που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τον τόπο μόνιμης διαμονής τους, εξαιτίας φόβου καταδίωξης, βίας, ένοπλης σύρραξης, φυσικής καταστροφής ή άλλων καταστάσεων που θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή ή την ασφάλειά τους. Ο φόβος της βίας που οδηγεί κάποιο άτομο στην προσφυγιά, μπορεί να σχετίζεται με τη φυλή κάποιου ατόμου, την εθνικότητά του, τη θρησκεία του, ή τις πολιτικές του πεποιθήσεις.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο ορισμός δεν περιλαμβάνει τη βία και τον εκτοπισμό ενός ατόμου, λόγω του κοινωνικού του φύλου. Και όμως, πολλές φορές οι γυναίκες εξαναγκάζονται στην προσφυγιά, απλά και μόνο επειδή είναι γυναίκες! Φτάνει να θυμηθούμε τις περιπτώσεις του Αφγανιστάν και του Ιράν, πόση καταπίεση και βία ασκούν τα κράτη εκείνα εναντίον των γυναικών. Δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς γιατί κάποιο πρόσωπο να είναι έτοιμο να ξεριζωθεί από τη γη του, επειδή τυγχάνει να είναι γυναίκα…

Βέβαια, οι αριθμοί των γυναικών που καταλήγουν να γίνουν πρόσφυγες, δεν είναι τόσο μεγάλοι, όσο οι αριθμοί των ανδρών. Στη μεγάλη «προσφυγική κρίση» του 2015, μόνο το 20% των προσφύγων που κατέληξαν στην ΕΕ ήταν γυναίκες. Αυτό δεν οφειλόταν στο ότι οι γυναίκες δεν πιέζονταν τόσο πολύ από τους πολέμους, τις συγκρούσεις και τις άλλες κακουχίες που μάστιζαν την περιοχή μας εκείνην την περίοδο. Ακριβώς το αντίθετο: είναι δεδομένο ότι οι γυναίκες καταπιέζονται και υποφέρουν πολύ περισσότερο από τους άνδρες σε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου, και ιδιαίτερα στις περιοχές της Μέσης Ανατολής, Ασίας και Αφρικής, από όπου προέρχονταν τα μεγάλα προσφυγικά ρεύματα την περίοδο εκείνη (π.χ. Αφγανιστάν, Ιράκ και κυρίως Συρία). Όμως, συχνά οι γυναίκες δεν έχουν τη στοιχειώδη εκείνη ελευθερία που επιτρέπει σε αυτόν που φοβάται και καταδιώκεται να τρέξει να φύγει, για να σώσει τη ζωή του! Πολλές γυναίκες δεν μπορούν να φύγουν, γιατί κάποιος πρέπει να μείνει για να διατηρήσει μια σχέση με τον αρχικό τόπο διαμονής. Ίσως επειδή πρέπει να φροντίζει κάποιον γηραιότερο ή κάποιον ασθενή, που δεν μπορεί να μετακινηθεί. Ή επειδή δεν υπάρχουν οι οικονομικές ή άλλες δυνατότητες για να φύγουν όλα τα μέλη μιας οικογένειας. Οι γυναίκες είναι άλλωστε περισσότερο συνδεδεμένες (ή αν θέλετε περισσότερο «δεμένες») με τον οικείο χώρο και τους ανθρώπους. Γι’ αυτό και συχνά παγιδεύονται και δεν μπορούν να απομακρυνθούν τόσο εύκολα από τις όποιες απειλές και κινδύνους.

Η επιλογή της προσφυγιάς

Αλλά ακόμα κι εκείνες οι γυναίκες που «κατορθώνουν» τελικά να φύγουν, αυτές που «κατορθώνουν» να γίνουν πρόσφυγες, είναι βέβαιο πως θα υποφέρουν αφάνταστα από την επιλογή τους. Αρχίζοντας από τη διαδικασία εξόδου, κατά την οποία επιφορτίζονται συνήθως την ευθύνη των παιδιών και των ευάλωτων ατόμων πιο γενικά. Διάφορες έρευνες έχουν δείξει επίσης πως αντιμετωπίζουν πιο κακή μεταχείριση από τους τυχών διακινητές προσφύγων. Όταν μετά τις περιπέτειες του ταξιδιού φτάσουν σε κάποια χώρα πρώτης υποδοχής στην ΕΕ, οι στατιστικές δείχνουν πως λιγότερες κατ´ αναλογία γυναίκες αιτήτριες ασύλου γίνονται αποδεκτές ως πρόσφυγες, για να μπορούν να απολαύσουν τα όποια «προνόμια» παρέχουν οι διεθνείς νόμοι για τους πρόσφυγες.

Στο μεταξύ, στα διάφορα Κέντρα Υποδοχής όπου αναγκάζονται συνήθως να παραμείνουν οι πρόσφυγες, η θέση των γυναικών αντανακλά τις γενικότερες κοινωνικές πραγματικότητες: τους ηγετικούς ρόλους τους κατέχουν συνήθως οι άνδρες, οπότε και οι φωνές των γυναικών δεν ακούγονται τόσο εύκολα. Πέρα από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν όλοι οι πρόσφυγες στα κέντρα αυτά, οι γυναίκες τείνουν να έρχονται αντιμέτωπες με ιδιαίτερα προβλήματα που συνδέονται με το κοινωνικό τους φύλο. Ένα σημαντικό ζήτημα είναι οι δυσκολίες πρόσβασης σε εξυπηρετήσεις υγείας και υγιεινής, με κυριότερα τα προβλήματα εγκυμοσύνης, γέννας και φροντίδας των βρεφών. Πιο γενικά, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν προβλήματα με τις προσπάθειες ελέγχου τους, από πλευράς ανδρών, με αποτέλεσμα τις διάφορες μορφές βίας, τόσο λεκτικής όσο και σωματικής -από τις απειλές και τον εκφοβισμό, τη σεξουαλική παρενόχληση και επιθέσεις, μέχρι και τον βιασμό. Σε ακραίες περιπτώσεις, κάποιες εξαναγκάζονται στην πορνεία, ενώ σε άλλες μπορεί οι ίδιες να καταφύγουν στην πώληση του σώματός τους, για οικονομικά ή άλλα ανταλλάγματα (π.χ. την προστασία από τη βία άλλων αντρών).

Επανερχόμαστε λοιπόν στο ερώτημα: αφού αντιμετωπίζουν τόσα προβλήματα με την προσφυγιά οι γυναίκες, τότε γιατί κάνουν αυτήν την «επιλογή»;

Γιατί η προσφυγιά να αποτελεί επιλογή;

Για να απαντηθεί αυτό το δύσκολο ερώτημα, θα δώσω τον λόγο σε μια γυναίκα, για να δούμε μέσα από τα δικά της μάτια γιατί τόσοι άνθρωποι και τόσες γυναίκες αναγκάζονται να γίνουν πρόσφυγες. Θα παραθέσω, με κάποιο σχολιασμό, μερικούς στίχους από ένα ποίημα της Ουαρσάν Σάιρ, μιας ποιήτριας από την Κένυα, το οποίο έχει αναδειχθεί σε σύμβολο της «προσφυγικής εμπειρίας». Ο τίτλος του ποιήματος είναι «Πατρίδα», αλλά έχει γίνει γνωστό και με τον πρώτο του στίχο - «Κανείς δεν αφήνει την πατρίδα του, εκτός αν…», αφού αυτός υπογραμμίζει το κεντρικό μήνυμα του ποιήματος πως η επιλογή της προσφυγιάς είναι μια επιλογή εξαίρεσης, μια επιλογή απελπισίας. Όλοι οι άνθρωποι είμαστε συνδεδεμένοι με την πατρίδα μας, τις πόλεις και τους ανθρώπους της. Κανένας δεν θα έφευγε εκτός αν η παραμονή θα σήμαινε μια υπέρμετρη απειλή, θα σήμαινε θάνατο:

«Κανένας δεν αφήνει την πατρίδα του,

εκτός αν πατρίδα είναι το στόμα ενός καρχαρία

Τρέχεις προς τα σύνορα μόνο όταν βλέπεις

ολόκληρη την πόλη, να τρέχει κι εκείνη

οι γείτονές σου τρέχουν πιο γρήγορα από σένα

με την ανάσα ματωμένη στον λαιμό τους […]

Αφήνεις την πατρίδα

μόνο όταν η πατρίδα δεν σε αφήνει να μείνεις»

Ο βίαιος εκτοπισμός δεν είναι ποτέ επιθυμητός, και φεύγοντας βιαστικά οι πρόσφυγες αφήνουν πίσω κάθε τι αγαπητό -κρατάνε μόνο το ποιοι είναι, την ταυτότητά τους. Στις χώρες υποδοχής όμως, τα στοιχεία της ταυτότητας κάποιων μπορεί να επιτρέψουν την επαναπροώθησή τους στην πατρίδα-κίνδυνο, από όπου εξαναγκάστηκαν να διαφύγουν, γι’ αυτό και καταστρέφουν τις ταυτότητές τους, καίγοντας έτσι τις γέφυρες με το παρελθόν.

«Δεν είναι κάτι που φαντάστηκες ποτέ ότι θα έκανες

μέχρι που η λεπίδα χαράζει απειλές στον λαιμό σου

και ακόμα και τότε ψέλνεις τον εθνικό ύμνο

ανάμεσα στα δόντια σου

και σκίζεις το διαβατήριό σου σε τουαλέτες

αεροδρομίων

κλαίγοντας, καθώς κάθε μπουκιά χαρτιού

δηλώνει ξεκάθαρα ότι δεν πρόκειται να γυρίσεις»

Η προσφυγιά δεν είναι ποτέ μια εύκολη επιλογή: «πρέπει να καταλάβεις/ ότι κανένας δεν βάζει τα παιδιά του σε μια βάρκα/ εκτός αν το νερό είναι πιο ασφαλές από την ξηρά». Και η έξοδος προς το άγνωστο δεν είναι ποτέ εύκολη, αφού σαν πρόσφυγας θα πρέπει να είσαι έτοιμος «να κολυμπήσεις ωκεανούς/ να πνιγείς/ να σωθείς/ να πεινάσεις/ να εκλιπαρήσεις/ να ξεχάσεις την περηφάνεια σου/ η επιβίωση είναι πιο σημαντική». Για να καταλήξεις στο τέλος, αν τα καταφέρεις, σε κάποιο κέντρο υποδοχής. Όχι επειδή το επέλεξες: «κανένας δεν διαλέγει τα στρατόπεδα προσφύγων [ή τη Φυλακή, εκτός αν αυτή] «η Φυλακή είναι ασφαλέστερη/ από μια πόλη που φλέγεται». Κανένας δεν θέλει να ακούει τα σχόλια του κάθε ξενόφοβου, ή ρατσιστή, ή άκαρδου, έστω, ντόπιου, στις χώρες υποδοχής:

«Γυρίστε στην πατρίδα σας μαύροι

πρόσφυγες

βρομομετανάστες

ζητιάνοι ασύλου

που ρουφάτε τη χώρα μας

αράπηδες με τα χέρια απλωμένα

μυρίζετε περίεργα

απολίτιστοι

κάνατε λίμπα τη χώρα σας και τώρα θέλετε

να κάνετε και τη δική μας»

Αγώνες και δικαιώματα

Οι γυναίκες κέρδισαν πολλές ελευθερίες και δικαιώματα, μέσα από τους διαχρονικούς τους αγώνες. Όπως και οι δούλοι. Όπως και οι εργαζόμενοι. Όπως και κάθε ομάδα καταπιεσμένων. Έτσι και οι πρόσφυγες έχουν μπροστά τους μεγάλο δρόμο να διανύσουν και δύσκολους αγώνες να κερδίσουν, αφού ποτέ οι προνομιούχοι (στην περίπτωση αυτή, εμείς οι άλλοι, οι μη-πρόσφυγες) δεν παραδίδουν εύκολα τα προνόμιά τους.

*PhD Κοινωνιολόγου, προέδρου Ιδρύματος Universitas