Η κόλαση είναι οι άλλοι

Η φράση ανήκει στον μεγάλο διανοούμενο του εικοστού αιώνα Ζιαν-Πολ Σαρτρ και είναι παρμένη από το θεατρικό του έργο «Κεκλεισμένων των θυρών». Πόση αλήθεια κρύβεται πίσω από αυτήν την πρόταση; Ποιοι είναι αυτοί οι «άλλοι»; Είναι όλοι όσοι ζουν γύρω μας, και με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, συνειδητά ή ασυνείδητα, επηρεάζουν τη ζωή μας. Είναι οι φίλοι, οι συγγενείς, ο επαγγελματικός μας περίγυρος και ακόμα οι άλλοι «άγνωστοι» που με τις ενέργειες και τις αποφάσεις τους επιδρούν άμεσα ή έμμεσα, είτε στη δουλειά μας είτε στην προσωπική μας ζωή. Είναι αυτοί που ενώ αναμένουμε την κατανόησή τους, αντιμετωπίζουμε την αδιαφορία. Ενώ προστρέξαμε να τους βοηθήσουμε στην ώρα της ανάγκης, εισπράξαμε την αχαριστία. Όταν σε δύσκολες στιγμές περιμέναμε στήριξη, αντιμετωπίσαμε την υπόσκαψη και τη συκοφαντία. Παρόλο που τους περιβάλαμε με εμπιστοσύνη, τελικά μας πρόδωσαν. Είναι αυτοί που για πρόσκαιρο όφελος δεν διστάζουν να μας εκθέσουν, να μας διασύρουν, να μας εξευτελίσουν. Στις πιο πολλές περιπτώσεις υπερβαίνουμε τους εαυτούς μας, δείχνουμε κατανόηση και προσπερνούμε. Ακόμα και τα αγαπημένα μας πρόσωπα, αν θεωρήσουμε ότι ανήκουν και αυτά στους «άλλους», δηλαδή πέραν του εαυτού μας, μας γεμίζουν πίκρες και θλίψη όταν τους βρίσκουν οι ατυχίες ή συναντούν προβλήματα και αναποδιές. Λόγω ακριβώς της αγάπης που τους έχουμε, η δυστυχία τους ανακλάται σε εμάς και ο πόνος τους είναι και δικός μας.

Κατ’ επέκταση, οι «άλλοι» είναι η κοινωνία γενικότερα με τους θεσμούς, τους νόμους και τις αξίες της, που υποβάλλουν και επιβάλλουν κανόνες, πρότυπα και ιδεολογίες που καθορίζουν τα όρια της ζωής μας. Ο ίδιος ο Σαρτρ, ερμηνεύοντας τα συμφραζόμενα της φράσης του, αναφέρει: «Οι άλλοι άνθρωποι αποτελούν την κόλαση υπό την έννοια ότι από τη στιγμή που θα γεννηθούμε, βρισκόμαστε σε μια κατάσταση στην οποία είμαστε αναγκασμένοι να υποταχθούμε… Το μέλλον μας είναι αυστηρά προσχεδιασμένο, ένα μέλλον που το ’φτιαξαν άλλοι για εμάς…».

Η αντίληψη ότι όλα τα δεινά μας γενικά οφείλονται στους άλλους μας βολεύει, να ρίχνουμε την ευθύνη για ό,τι μας συμβεί σε κάποιους τρίτους. Είμαστε πάντοτε αρκετά επιεικείς με τους εαυτούς μας, τους απαλλάσσουμε από κάθε ενοχή και φορτώνουμε όλα τα λάθη στους άλλους. Αυτό είναι ίσως πολύ ανθρώπινο αλλά δεν βοηθά στην αντιμετώπιση των προβλημάτων. Αυτή μας η τάση είναι πιο έκδηλη σε συλλογικό επίπεδο και έτσι κατασκευάζουμε θεωρίες συνωμοσίας για να μετατοπίσουμε τις ευθύνες μας στους άλλους. Ένα σημαντικό ποσοστό των συμπολιτών μας είναι πεπεισμένο ότι για την τουρκική εισβολή και τη συνεχιζόμενη κατοχή ευθύνονται τα ξένα κέντρα αποφάσεων και γενικά οι ξένοι που μας φθονούν, μας επιβουλεύονται και αποβλέπουν στο φυσικό μας αέριο.

Για σκοπούς συζήτησης, θα μπορούσε κάποιος να αντιτείνει ότι η ρήση του μεγάλου φιλοσόφου είναι μόνο η μια πλευρά του νομίσματος. Ναι, οι άλλοι μας φέρνουν πόνο και δυστυχία, μας κάνουν τη ζωή δύσκολη. Όμως δεν είναι οι «άλλοι» που φέρνουν τη χαρά στη ζωή μας, που και μόνο με την παρουσία τους μας προκαλούν ψυχική αγαλλίαση; Δεν είναι οι άλλοι που μας χαρίζουν στιγμές μοναδικές για τις οποίες αξίζει κάποιος να ζει; Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον, δεν μπορεί να ζήσει μόνος του, πάντα συνυπάρχει με τους άλλους. Οι «άλλοι» μπορούν να μας κάνουν ευτυχισμένους ή δυστυχισμένους, αλλά και μπορεί να είναι η κόλαση ή ο παράδεισός μας. Το ίδιο και εμείς για τους άλλους με τους οποίους αλληλεπιδρούμε και ασκούμε επιρροή. Δυστυχώς, τις πιο πολλές φορές δεν έχουμε περιθώρια επιλογής για το ποιοι μπορεί να είναι αυτοί οι άλλοι.

Ο άνθρωπος συνιστά ταυτόχρονα μια μοναχική αλλά και μια κοινωνική ύπαρξη. Η πρώτη τον σπρώχνει μακριά από τους άλλους ανθρώπους, ενώ η δεύτερη στην αναζήτησή τους. Κατά τον Αριστοτέλη, «ο άνθρωπος είναι φύσει κοινωνικό ζώο». Υπάρχουμε, έχουμε υπόσταση λόγω της ύπαρξης των άλλων. Η ταυτότητά μας είναι οι άλλοι.

Η θέση του Σαρτρ προκάλεσε έντονες συζητήσεις και προβληματισμούς ανάμεσα στους κοινωνιολόγους της εποχής του.