Οι περιπέτειες της δημοκρατίας, και κατ’ επέκταση των πολιτικών και ατομικών ελευθεριών, υπήρξαν μεγάλες σε όλο τον 20ό αιώνα. Πρώτος και Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, Μεσοπόλεμος, Ψυχρός Πόλεμος, πραξικοπήματα από ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση σε στρατηγικά ευαίσθητες περιοχές του πλανήτη αποτελούν τραυματικές εμπειρίες. Η περίοδος όμως που ακολούθησε την πτώση του Τείχους του Βερολίνου μέχρι το 2006 είδε την επέκταση των δημοκρατικών καθεστώτων, γεγονός που προς στιγμήν γέννησε την ελπίδα ότι μια νέα εποχή γεννήθηκε για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Όμως, το 2006 ήταν η χρονιά που είδε την έναρξη της αντίστροφης μέτρησης για διάφορους λόγους, σύμφωνα με τη Freedom House. Από τότε και μέχρι σήμερα, αναφέρει στην έκθεσή της για το 2020, παρατηρείται μια σταθερή επιδείνωση τόσο στον αριθμό των χωρών με δημοκρατικά καθεστώτα όσο και στην ποιότητα της δημοκρατίας σε πολλές χώρες. Σήμερα σχεδόν το 75% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε χώρες με αυταρχικά καθεστώτα ή όπου υπήρξε επιδείνωση τα τελευταία δύο χρόνια, περιλαμβανομένων της Ρωσίας, της Κίνας και της Τουρκίας. Αυτή η εξέλιξη έδωσε αφορμές σε Ρώσους και Κινέζους πολιτικούς αλλά και σχολιαστές να ισχυρίζονται ότι το δημοκρατικό πολίτευμα είναι από τη φύση του κατώτερο από άλλα πολιτεύματα, υπονοώντας ότι τα δικά τους είναι καλύτερα. Αυτό συνιστά μέρος του υβριδικού πολέμου από αυτά τα δύο ολοκληρωτικά καθεστώτα εναντίον όσων αντιπροσωπεύει ο Δυτικός Κόσμος.
Αυτή λοιπόν η σταδιακή υποχώρηση της δημοκρατίας προβληματίζει πολιτικούς επιστήμονες και απλούς ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη, υπάρχει δε μεγάλη βιβλιογραφία γύρω από το θέμα. Αυτό το πρόβλημα πραγματεύονται οι καθηγητές πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Harvard Steven Levitsky και Daniel Ziblatt στο βιβλίο τους «Πώς πεθαίνουν οι δημοκρατίες» (How democracies die), που εκδόθηκε το 2018 και έγινε bestseller. Αφορμή όμως για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου ήταν οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν στην ίδια τη χώρα τους τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, ιδιαίτερα από το 2016 και μετά, που ο Τραμπ εξελέγη Πρόεδρος.
Η ανησυχητική διαπίστωση στην οποία προβαίνουν είναι ότι στην κατάλυση των δημοκρατιών μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν πρωταγωνιστούν οι στρατιωτικοί, όπως παλαιότερα, αλλά εκλελεγμένοι ηγέτες με αυταρχικές τάσεις. Αυτό συνέβη σε χώρες όπως η Γεωργία, η Τουρκία, η Ρωσία, η Ουγγαρία, η Πολωνία, το Περού, η Νικαράγουα, οι Φιλιππίνες, η Σρι Λάνκα, όπου η υπονόμευση και η κατάλυση της δημοκρατίας ξεκίνησαν από την κάλπη και όχι από τα στρατόπεδα. Οι προφάσεις που αυτοί οι ηγέτες προβάλλουν για να δικαιολογήσουν τα μέτρα που παίρνουν για να αποδυναμώσουν τη δημοκρατία είναι σε μεγάλο βαθμό οι ίδιες. Ισχυρίζονται ότι σκοπός τους είναι η βελτίωση των δημοκρατικών θεσμών, ένας καλύτερος τρόπος απονομής της δικαιοσύνης, η καταπολέμηση της διαφθοράς και της τρομοκρατίας, οι κίνδυνοι για την εθνική ασφάλεια. Όλα αυτά γίνονται, ενώ οι πολίτες προσέρχονται κανονικά στις κάλπες, τη στιγμή όμως που η δημοκρατία είναι πια νεκρό γράμμα. Γι' αυτόν τον λόγο ο πολύς κόσμος δεν αντιλαμβάνεται το ψαλίδισμα των θεσμών και κατ’ επέκταση της ίδιας της δημοκρατίας.
Αυτό το βιβλίο προκάλεσε μεγάλες συζητήσεις στον διεθνή Τύπο αλλά και στην Ελλάδα, γιατί αποκαλύπτει με πλήθος παραδειγμάτων τα σημάδια ότι μια δημοκρατία πεθαίνει. Οι επίδοξοι δικτάτορες αρχικά δημιουργούν κλίμα πόλωσης με σκληρές επιθέσεις στους αντιπάλους τους και καταργούν ή υποσκάπτουν σταδιακά (ώστε να μην γίνεται αντιληπτό από τους πολίτες) τους θεσμούς που μπλοκάρουν τις πρωτοβουλίες τους. Έτσι ο έλεγχος της δικαστικής εξουσίας τους εξασφαλίζει μεταξύ άλλων και την ατιμωρησία, ο έλεγχος των φορολογικών αρχών τους χρησιμεύει για να εκβιάζουν τους αντιπάλους τους, ο έλεγχος της δημόσιας διοίκησης τους βοηθά να προωθούν απρόσκοπτα τα σχέδιά τους. Στον έλεγχο δε των ΜΜΕ, οι Πούτιν και Ερντογάν, αναφέρουν οι συγγραφείς, αναδείχθηκαν μεγάλοι δάσκαλοι.
Όλο αυτό το τοξικό κλίμα που δημιουργείται συμπαρασύρει και άλλους θεσμούς, τους οποίους οι συγγραφείς ονομάζουν «προστατευτικά κιγκλιδώματα της δημοκρατίας». Αυτά είναι η αμοιβαία ανοχή πολιτικών και πολιτικών δυνάμεων, νοουμένου ότι ενεργούν στο πλαίσιο της νομιμότητας. Η θεσμική αυτοσυγκράτηση, που σημαίνει ότι οι πολιτικοί δεν χρησιμοποιούν όλα τα προνόμιά τους, παρόλο που ο νόμος τους το επιτρέπει. Είναι ακόμη η κουλτούρα συμβιβασμών, η οποία υπερέχει των πολιτικών, ιδεολογικών και ταξικών αντιθέσεων, προς όφελος του κοινωνικού συνόλου.
Οι συγγραφείς με λύπη διαπιστώνουν ότι σε έναν χρόνο προεδρίας Τραμπ (το βιβλίο εκδόθηκε το 2018) αυτός παραβίασε περισσότερους άγραφους και μη κανόνες του δημοκρατικού παιχνιδιού από οποιονδήποτε προκάτοχό του: Διόρισε συγγενείς και φίλους σε σημαντικές θέσεις, αγνόησε τη σύγκρουση συμφερόντων που αφορά το άτομό του, αμφισβήτησε και ώς τώρα αμφισβητεί τα αποτελέσματα των εκλογών, παρέβη συστηματικά τους κανόνες του πολιτικού πολιτισμού, της πολιτικής ευγένειας και της καλής συμπεριφοράς. Επίσης, ψεύδεται συστηματικά και αποκλείει δημοσιογράφους από τις ενημερώσεις στον Λευκό Οίκο. Αυτά τα φαινόμενα, συμπληρώνουν, είναι τα ίδια που εμφανίστηκαν και σε άλλες χώρες και είχαν καταστροφικά αποτελέσματα, γι' αυτό και ανησυχούν για την τύχη της δημοκρατίας στη χώρα τους.
Τα μέτρα που εισηγούνται οι συγγραφείς για διάσωση του δημοκρατικού πολιτεύματος μπορεί να αναφέρονται στις ΗΠΑ, αλλά αφορούν κάθε περιοχή, όπου οι δημοκρατικοί θεσμοί είτε κινδυνεύουν είτε πρέπει να θωρακιστούν. Το πρώτο βήμα των μετριοπαθών δυνάμεων είναι η απομόνωση των εξτρεμιστών και λαϊκιστών ώστε να αποφεύγεται η αδιέξοδη πόλωση. Το άλλο είναι η εδραίωση της κοινωνικής δικαιοσύνης, η επίλυση των προβλημάτων των μειονοτήτων και η αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων των χαμηλότερων εισοδηματικά στρωμάτων. Εννοείται ότι αυτά πρέπει να είναι στις προτεραιότητες και των ευρωπαϊκών κοινωνιών.
