Στη Ρωσία και την Τουρκία συνεχίζεται η ανολοκλήρωτη κληρονομιά του 19ου αιώνα

Τον τελευταίο καιρό βλέπουμε συχνά τον Ρώσο πρόεδρο Πούτιν και τον Τούρκο πρόεδρο Ερντογάν μαζί. Κάποιοι θεωρούν αυτή τη σχέση ως μια μεγάλη διπλωματική «επιτυχία», ενώ άλλοι παρακολουθούν με ανησυχία τη ρωσοτουρκική προσέγγιση.

Όπως και να έχει, είναι γεγονός ότι αυτή η σχέση βασίζεται στα αμοιβαία συμφέροντα των δύο κρατών.

Υπάρχει όμως και μια άλλη υπόσταση: ο αντιδυτικισμός...

Τόσο στη σημερινή Ρωσία όσο και την Τουρκία, ο αντιδυτικισμός είναι ένα ευρέως διαδεδομένο αίσθημα, μια κυρίαρχη ιδεολογία θα έλεγα, μεταξύ των πολιτικών ελίτ. Σύμφωνα με τον Πούτιν, η Δύση θέλει να διαλύσει τη Ρωσία. Σύμφωνα, δε, με τις πολιτικές ελίτ στην Τουρκία, οι οποίες υπέφεραν πάντα από το «σύνδρομο των Σεβρών», η Δύση θέλει να διαλύσει την Τουρκία. Η δε ισλαμική παράταξη του AKP, ήταν πάντα καχύποπτη απέναντι στο δυτικό κόσμο.

Ωστόσο, η κατάσταση δεν είναι τόσο απλή και ο αντιδυτικισμός δεν είναι καινούριο φαινόμενο στη Ρωσία και την Τουρκία. Πηγαίνει πίσω στον 19ο αιώνα... Επιπλέον, ο αντιδυτικισμός είναι μια τάση που πηγάζει από τη μίμηση της Δύσης και την αποτυχία του εκδυτικισμού, μαζί.

Για να το θέσω πιο συγκεκριμένα: στις δύο χώρες τον 19ο αιώνα, η μίμηση του δυτικού πολιτισμού, και η μεταφορά των αξιών της Δύσης ήταν μια ισχυρή τάση. Τόσο οι άνθρωποι των γραμμάτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όσο και η ρωσική ιντελιγκέντσια πάλευαν να μάθουν από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και αναζητούσαν τρόπους να εκδυτικίσουν τις χώρες τους. Αυτό όμως δεν ήταν εύκολο έργο. Στην πραγματικότητα, δεν έφτασαν ποτέ στο επίπεδο ανάπτυξης της Δύσης.

Τελικά, ο εκδυτικισμός, παγιδευμένος στα εμπόδια που δημιουργούσαν οι αντικειμενικές συνθήκες, έμπλεξε τις σχέσεις με τη Δύση σε ένα κύκλο αντιφάσεων. Με την πάροδο του χρόνου, έγινε σαφές ότι οι κοινωνίες στη Ρωσία και την Τουρκία δεν μπορούσαν να εκδυτικιστούν βίαια. Οι δυτικόφιλες ελίτ τους αλλοτριώθηκαν και αποξενώθηκαν από τις κοινωνίες τους. Το αποτέλεσμα ήταν η ανάπτυξη του πολιτισμικού εθνικισμού στις δύο χώρες.

Οι Σλαβώφιλοι στη Ρωσία και οι Ισλαμιστές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισαν να βλέπουν τον δυτικό πολιτισμό ως μια «σατανική παρέκκλιση» από τη θρησκευτική τους παράδοση (τον χριστιανικό πολιτισμό στη Ρωσία και τον ισλαμικό πολιτισμό στην Οθωμανική Αυτοκρατορία). Έτσι, σταδιακά προχώρησαν στην πλήρη απόρριψη της Δύσης. Πλέον Σλαβώφιλοι και Ισλαμιστές ανάπτυξαν ανάλογα ιστορικά αφηγήματα με κύριο άξονα ότι οι ρωσοορθόδοξοι και ισλαμικοί πολιτισμοί ήταν «μεγαλειώδεις» στο παρελθόν και ότι αυτές οι ένδοξες μέρες θα επιστρέψουν εάν επανέλθει η «ουσία» του πολιτισμού τους.Ο αντιδυτικισμός έγινε πλέον ένα από τα συστατικά στοιχεία του τουρκικού και του ρωσικού εθνικισμού.

Οι ριζικές αλλαγές του 20ου αιώνα στις δύο χώρες ανέκοψε αυτό το ρεύμα του Σλαβισμού και του Ισλαμισμού. Η Μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση μετέτρεψε τη Ρωσία στην πρώτη σοσιαλιστική- κοσμική χώρα ενώ οι Κεμαλιστές ώθησαν τη σύγχρονη Τουρκία σε έναν δυτικό-κοσμικό προσανατολισμό με βάση τις κεμαλικές αρχές.

Ωστόσο, η Ρωσική Ομοσπονδία, που προέκυψε με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, επέστρεψε κατά κάποιο τρόπο στον 19ο αιώνα. Οι πολιτικές ελίτ και οι διανοούμενοι προσπάθησαν να αναδιαμορφώσουν την κοινωνία στη βάση της αντιδυτικής και ρωσοορθόδοξης σύνθεσης. Την ίδια ώρα, η άνοδος των ισλαμιστών και του ΑΚΡ στην εξουσία της Τουρκίας επανέφερε ισχυρότερη την αναζήτηση για σχεδιασμό της τουρκικής κοινωνίας στη βάση της τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης.

Αυτό είναι που φέρνει, λοιπόν, τον Πούτιν και τον Ερντογάν πιο κοντά: η ανολοκλήρωτη πολιτική κληρονομιά του 19ου αιώνα που βασίζεται στον αντιδυτικισμό.

Αναμφίβολα, οι σχέσεις της Ρωσίας και της Τουρκίας με τη Δύση -όπως παντού βεβαίως- έχουν διαμορφωθεί από διαδικασίες δράσης- αντίδρασης: Οι αποικιοκρατικές και ιμπεριαλιστικές πολιτικές της Δύσης τροφοδότησαν τον αντιδυτικισμό, καθώς και τη μνησικακία που πηγάζει από την αποτυχία του εκδυτικισμού. Είναι -για παράδειγμα- γεγονός ότι η Δύση υποτίμησε και ταπείνωσε τους Ρώσους μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Επίσης, τα ανοίγματα της κυβέρνησης του AKP προς τη Δύση δεν αξιολογήθηκαν σωστά. Η σημασία της προόδου των μεταρρυθμίσεων για εναρμόνιση με το ευρωπαϊκό κεκτημένο που έγιναν κατά τη διάρκεια της πρώτης θητείας της κυβέρνησης του ΑΚΡ, δεν έγινε επαρκώς κατανοητή από τους Δυτικούς. Οι λαϊκιστές, συντηρητικοί και κοντόφθαλμοι πολιτικοί των ίδιων των χωρών της ΕΕ συνέβαλαν στη διακοπή αυτής της διαδικασίας.

Πλέον, ο Πούτιν και ο Ερντογάν παρουσιάζονται τώρα ως «θύματα» που έχουν αδικηθεί από τη Δύση και το χρησιμοποιούν ως αφορμή για τον αυταρχισμό και την απομάκρυνσή τους από τη δημοκρατία.

Η περιγραφή του Ορχάν Παμούκ για τη ψυχολογία του Ντοστογιέφσκι, ισχύει και για τους Πούτιν και Ερντογάν: «Ζήλεια, οργή και υπερηφάνεια που δεν κατέστη δυνατό να γίνει Ευρωπαίος...»