Η αβάσταχτη ελαφρότητα της κυπριακής νοοτροπίας

Γράφει

Χριστιάνα Καραγιάννη

Και πρώτα απ’ όλα τι εννοούμε λέγοντας παιδεία; Την πληροφορία, την τεχνική, το δίπλωμα εξειδίκευσης που εξασφαλίζει γάμο, αυτοκίνητο κι ακίνητο, με πληρωμή την πλήρη υποταγή του εξασφαλισθέντος ή την πνευματική και ψυχική διάπλαση ενός ελεύθερου ανθρώπου, με τεχνική αναθεώρησης κι ονειρικής δομής, με αγωνία απελευθέρωσης και με διαθέσεις μιας ιπτάμενης φυγής προς τ’ άστρα;»

Αυτά τα σπουδαία γράφει μεταξύ άλλων ο Χατζιδάκις στα «Σχόλια του Τρίτου» και παρόλο που το συγκεκριμένο απόσπασμα αποτελεί αγαπημένο μου εδώ και χρόνια, τον τελευταίο καιρό στριφογυρνάει πιο έντονα στο μυαλό μου. Η αφορμή δεν είναι πάντα η ίδια, αλλά η πηγή που προκαλεί κάθε φορά την αφορμή είναι μία και σταθερή: η αβάσταχτη ελαφρότητα της κυπριακής νοοτροπίας για ένα σωρό σημαντικές έννοιες που καθορίζουν τις ζωές μας ως Κύπριων.

Αφορμή 1 - Η κυπριακή νοοτροπία περί παιδείας

Μια μαθήτρια λυκείου εκφράζει τον προβληματισμό της με ένα άρθρο στην εφημερίδα του σχολείου της για το κατά πόσο το μάθημα των Θρησκευτικών θα μπορούσε να ήταν επιλογή αντί υποχρέωση. Παρόλο που το κείμενό της είναι καλογραμμένο, ήπιο, εμπεριστατωμένο, χωρίς ίχνος αλαζονείας ή ειρωνείας δέχεται επίθεση. Οι αντιδράσεις έστω κι αν πολλές προέρχονται από μορφωμένους ανθρώπους που υποτίθεται ανήκουν στην κατηγορία των γραμμάτων και του πνεύματος, χαρακτηρίζονται απ’ όλα όσα απουσιάζουν από το κείμενο της μαθήτριας. Αξίζει να προβληματιστούμε λοιπόν από το εν λόγω περιστατικό για το ποια νοοτροπία, ποιο νόημα παιδείας κυριαρχεί ακόμα στη χώρα μας. Το κείμενο της Ιόλης δείχνει μια νέα με παιδεία που χαρακτηρίζεται από αυτά που αναφέρει ο Χατζιδάκις και που κατά τη δική μου άποψη θα έπρεπε όλοι να επιθυμούμε όταν ευχόμαστε τα παιδιά μας να μορφωθούν: «την πνευματική και ψυχική διάπλαση ενός ελεύθερου ανθρώπου, με τεχνική αναθεώρησης κι ονειρικής δομής, με αγωνία απελευθέρωσης και με διαθέσεις μιας ιπτάμενης φυγής προς τ’ άστρα». Κι όμως δυστυχώς, οι αντιδράσεις μάς υπενθυμίζουν πως η νοοτροπία της παιδείας που κυριαρχεί στην Κύπρο είναι αυτή που περιορίζεται απλώς στην απόκτηση τίτλων σπουδών που δεν στοχεύει ούτε επιθυμεί την ανάπτυξη ενός ελεύθερου ανθρώπου που μαθαίνει να αναθεωρεί νοήματα. Η κυπριακή νοοτροπία περί παιδείας χαρακτηρίζεται από μια ελαφρότητα που περιορίζεται στην απόκτηση 2-3 τίτλων σπουδών, κατά προτίμηση σε τομείς που θα εξασφαλίσουν τη σίγουρη και παχυλή πληρωμή του ατόμου στο μέλλον.

Αφορμή 2 - Η κυπριακή νοοτροπία περί ευτυχίας

Στο πλαίσιο συζητήσεων περί ανέμων και υδάτων με γνωστούς και φίλους συνειδητοποιώ πως η κυρίαρχη κυπριακή νοοτροπία περί ευτυχίας είναι αυτή που απαιτεί το άτομο να έχει εξασφαλισμένο «γάμο, αυτοκίνητο και ακίνητο». Η κυπριακή πραγματικότητα παγιδεύει τους ανθρώπους σε μια αγωνία εξασφάλισης όλων αυτών το συντομότερο δυνατό, με μεγαλύτερη πίεση όπως πάντα προς τις γυναίκες. Το πρότυπο της 35χρονης ανύπαντρης γυναίκας επιστήμονα, του 40χρονου άντρα καλλιτέχνη με χαμηλό εισόδημα αλλά με αξιόλογο έργο, του παντρεμένου μεν ζευγαριού αλλά χωρίς παιδιά είτε από επιλογή είτε εξ ανάγκης ή του 38χρονου με 3 πτυχία αλλά χωρίς αυτοκίνητο ή ακίνητο δεν υπάρχουν καθόλου στο κυπριακό νόημα της ευτυχίας. Το αποτέλεσμα, φυσικά, είναι η νοοτροπία αυτή να δημιουργεί δυστυχισμένους ανθρώπους, που είτε πασχίζουν με κάθε τρόπο να τα εξασφαλίσουν νομίζοντας πως θα τους κάνουν ευτυχισμένους, είτε που νιώθουν μια ζωή δυστυχισμένοι γιατί δεν κατάφεραν ποτέ να τα αποκτήσουν.

Αφορμή 3 - Η κυπριακή νοοτροπία περί επιτυχίας

Τρίτη αφορμή αποτελούν οι φίλοι μου που έχουν την υπέροχη «πνευματική και ψυχική διάπλαση ενός ελεύθερου ανθρώπου» που περιγράφει ο Χατζιδάκις, αλλά που σύμφωνα με την ελαφρότητα της κυπριακής νοοτροπίας δεν είναι επιτυχημένοι.

Ο A. ανακάλυψε στα 14 του την αγάπη του και το ταλέντο του στο πιάνο. Ο πατέρας του ευχόταν να ακολουθήσει τα δικά του χνάρια και να γίνει λογιστής, ο ίδιος σπούδασε αυτό που αγαπούσε, κλασική μουσική σ’ ένα από τα καλύτερα κονσερβατόρια του εξωτερικού. Πριν επιστρέψει στην Κύπρο, στο βιογραφικό του προστέθηκαν εκτός από πτυχίο και μεταπτυχιακό, βραβεία και διακρίσεις σε διεθνείς διαγωνισμούς. Επιστρέφοντας η ονειρική δομή της παιδείας που απέκτησε του έδωσε συνείδηση που δεν του επέτρεπε να γραφτεί στη λίστα διοριστέων. Αυτό γιατί παρόλο που ήξερε ότι έστω κι αν κάτι τέτοιο θα του εξασφάλιζε ένα σταθερό εισόδημα δεν ταυτιζόταν με την υποβαθμισμένη θέση του μαθήματος Μουσικής στα κυπριακά σχολεία. Σήμερα, στα 45 του αγωνίζεται να διεκδικήσει καλύτερα δικαιώματα για τους εργαζόμενους στα μουσικά σχολεία και αναγκάζεται να κάνει 3 δουλειές –ευτυχώς όπως συχνά λέει ο ίδιος σε αντικείμενα που τουλάχιστον απολαμβάνει– για να μπορεί να ζει αξιοπρεπώς.

Η Β. έχει διδακτορικό στην Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία. Εκπονεί με πάθος ερευνητικά έργα που εστιάζουν στην ανάλυση γλωσσικών μοντέλων. Στο δύσκολο και ανταγωνιστικό ακαδημαϊκό περιβάλλον της Κύπρου, και ιδιαίτερα για μια γυναίκα που είναι ταυτόχρονα μητέρα, η Β. αν και 38 δεν μπόρεσε ακόμα να αποκτήσει μια σταθερή ακαδημαϊκή θέση σε πανεπιστήμιο. Αποφάσισε λοιπόν, λόγω ανάγκης, να εργάζεται ταυτόχρονα με τη μερική απασχόλησή της ως ερευνήτρια και συνεργάτιδα σε πανεπιστήμιο, σε κατάστημα ως πωλήτρια. Η Β. όχι μόνο δεν υποτιμά καθόλου τη δουλειά της πωλήτριας, παρόλο που συχνά τυγχάνει τέτοιου είδους αντιμετώπισης από πελάτες, αλλά την κάνει με τον ίδιο ζήλο όσο και το ερευνητικό της έργο, απόδειξη πως κατάφερε να αυξήσει τις πωλήσεις του καταστήματος κατά 30%!

Ο Γ. είναι καλλιτέχνης. Μια ζωή ανήσυχο πνεύμα που ενώ σπούδασε Τουριστικά και Μάρκετινγκ δεν μπορούσε να ησυχάσει και να νιώσει ευτυχισμένος σε αυτό το εργασιακό πλαίσιο. Ανακάλυψε στα 30 του την αγάπη του για τη φωτογραφία κι ένιωσε επιτέλους ευτυχισμένος. Μελέτησε μόνος του με πάθος τη φωτογραφική τέχνη και σήμερα ο συνδυασμός του ταλέντου του και των τεχνικών δεξιοτήτων του τον εντάσσουν σε ένα καλλιτεχνικό επίπεδο που στην Κύπρο ελάχιστοι βρίσκονται. Ενώ όμως τα κλικ της φωτογραφικής του είναι ασταμάτητα και το φωτογραφικό έργο που έχει ήδη δημιουργήσει είναι εξαιρετικό, αυτά στην Κύπρο δεν αρκούν για να του εξασφαλίσουν αναγνώριση και εισόδημα. Τουναντίον, στο εργασιακό πλαίσιο που απασχολείται ως κινηματογραφιστής, ο Γ. αντιμετωπίζει συχνά υποτιμητικές συμπεριφορές απλώς γιατί κυριαρχεί η κυπριακή νοοτροπία πως σπουδαίος είναι μόνο όποιος βρίσκεται μπροστά στις κάμερες.

Καλό θα ήταν λοιπόν να δούμε τα νοήματα και τους ανθρώπους πέρα από τα μοντέλα της κυπριακής ελαφρότητας. Η παιδεία, η ευτυχία ή η επιτυχία των ανθρώπων δεν καθορίζεται ούτε από τα πτυχία, ούτε από την ιδιότητά τους, ούτε από το αν έχουν παχυλό εισόδημα, αυτοκίνητο πολυτελείας ή ακίνητο των 200+ τ.μ. Ας απελευθερώσουμε τα παιδιά μας από τη δυστυχία αυτών των νοημάτων απαιτώντας αυτή τη δεύτερη παιδεία που αγωνιά και αναθεωρεί. Την παιδεία που όπως ο Χατζιδάκις αναφέρει «την αποσιωπούν και δεν τη δίνουν δωρεάν. Γιατί δεν συντηρεί και δεν υπηρετεί συστήματα. Αντίθετα, τα ελέγχει, τα αναθεωρεί και τα αποδυναμώνει».