Η Αγία Σοφία

Του Θέμου Δημητρίου

Οι προηγούμενες επαναστάσεις είχαν ανάγκη από κοσμοϊστορικές αναμνήσεις για να κρύψουν από τον εαυτό-τους το περιεχόμενό-τους.  Για να φτάσει στο δικό-της περιεχόμενο η επανάσταση του 19ου αιώνα, πρέπει ν’ αφήσει τους πεθαμένους να θάψουν τους νεκρούς-τους.  Εκεί η φράση ξεπερνούσε το περιεχόμενο, εδώ το περιεχόμενο ξεπερνάει τη φράση. 

Καρλ Μαρξ: Η 18^η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη

Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί προκάλεσε σύγχυση και αγανάκτηση στην Ελλάδα και την Κύπρο, αλλά και καταδίκη από τη διεθνή κοινότητα.  Πολλά αφηγήματα αντικρύζουν τη μετατροπή σαν μέρος της «σύγκρουσης πολιτισμών» ανάμεσα στο σκοταδιστικό ισλάμ και την παράδοση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τη μια και της Κεφαλικής Επανάστασης και του κοσμικού κράτους από την άλλη.  Ωστόσο, αυτή η οπτική τοποθετεί τα φαινόμενα πάνω από την ουσία, παραβλέπει το γεγονός ότι η μοντέρνα Τουρκία, παρόλες τις αδυναμίες-της και το κοινωνικό χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στις μεγάλες πόλεις και τις καθυστερημένες περιοχές της υπαίθρου, είναι ένα σύγχρονο καπιταλιστικό κράτος εν πολλοίς όπως το ονειρεύτηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ.  Το «πολιτικό ισλάμ» του Ταγίπ Ερντογάν δεν αποτελεί άρνηση του οράματος της μοντέρνας Τουρκίας, είναι μια απόπειρα αναίρεσης των αδιεξόδων-του.  Η «επανάσταση» του Ταγίπ Ερντογάν δεν αποπειράται την ανατροπή του εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας, δεν προσπαθεί να ανατρέψει την άρχουσα τάξη.  Αντίθετα, προσπαθεί να την στηρίξει και να σταθεροποιήσει το σύστημα.

Ο Μαρξ, στη «18^η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» μας άφησε μια λαμπρή ανάλυση της διαφοράς ανάμεσα στην επανάσταση του 1789 και της επανάστασης του 1848, της επανάστασης που δημιούργησε την καπιταλιστική Γαλλία και έδωσε την εξουσία στην αστική τάξη και της σύγκρουσης που, πέρα από τις φαινομενικές ομοιότητες, το μόνο που έκαμε ήταν να προσπαθήσει να αντιγράψει την πρώτη.

H επανάσταση του 1789 -1814 ντύθηκε διαδοχικά τη στολή της ρωμαϊκής δημοκρατίας και της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και η επανάσταση του 1848 δεν βρήκε να κάνει τίποτα καλύτερο από το να παρωδήσει πότε το 1789 και πότε την επαναστατική παράδοση του 1793-1795.

Στο ίδιο βιβλίο ο Μαρξ εξηγεί πως οι επαναστάσεις χρησιμοποιούν παραδείγματα από το παρελθόν για να στηρίξουν τη δική-τους προσπάθεια να χτίσουν κάτι καινούριο, ντύνονται με τις στολές και τις συνήθειες λαμπρών εποχών για να «λαμπρύνουν» τους  δικούς-τους αγώνες.  Όμως,

Η κοινωνική επανάσταση του 19ου αιώνα δεν μπορεί να αντλήσει την ποίησή-της από το παρελθόν, αλλά μόνο από το μέλλον.  Δεν μπορεί ν’ αρχίσει με τον ίδιο τον εαυτό-της προτού σβήσει όλες τις προλήψεις σχετικά με το παρελθόν. 

Η Κεμαλική επανάσταση στην Τουρκία δεν άντλησε την ποίησή-της από το παρελθόν.  Όμως δεν την άντλησε ούτε από το μέλλον.  Το όραμα του Κεμάλ Ατατούρκ ήταν η μετατροπή της Τουρκίας σε μια χώρα όπως οι άλλες χώρες της Δύσης, και ειδικά η Γαλλία.  Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν ανατράπηκε από τον Κεμάλ Ατατούρκ.  Κατάρρευσε μπροστά στην αδυναμία-της να ανταποκριθεί στις ανάγκες της εποχής.  Αυτό που έκαμε ο Κεμάλ ήταν να μαζέψει τα συντρίμια-της και να συνθέσει τη νέα Τουρκία στα πρότυπα του Δυτικού κράτους.  Ο αυταρχισμός του Κεμάλ δεν διαφέρει στην ουσία-του από τον αυταρχισμό του Ναπολέοντα.  Ήταν ένας αυταρχισμός που δημιουργούσε τις συνθήκες για την παραγωγή πλούτου από την αστική τάξη, ένας αυταρχισμός που έβαλε τις βάσεις για το πλαίσιο της ανάπτυξης του Τουρκικού καπιταλισμού.  Ο Κεμαλισμός δεν επιβλήθηκε μόνο λόγω της δράσης του Κεμάλ Ατατούρκ και των συνεργατών-του αλλά γιατί αυτή η δράση δημιούργησε ένα κράτος που ανταποκρινόταν στις πραγματικότητες της εποχής-του, πολύ καλύτερα από τις παρωχημένες δομές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Φυσικά, τα πράγματα δεν μένουν ποτέ στατικά.  Η απόλυτη επικυριαρχία του Στρατού στην πολιτική σκηνή της Τουρκίας δεν μπορούσε πάρα να έχει το τίμημά-της.  Η ανάπτυξη των δημοκρατικών θεσμών είχε πολύ στενά όρια και οι δυνατότητες ελέγχου ήταν περιορισμένες.  Οι κρατικές δομές και εξουσίες λειτουργούσαν μόνο στο βαθμό και με τον τρόπο που ο Στρατός ενέκρινε.  Η διαφθορά σε αυτές τις συνθήκες βρίσκει πρόσφορο έδαφος και η διασύνδεση των πολίτικων και των στρατιωτικών στελεχών με το οργανωμένο έγκλημα έφτασε σε επίπεδα που δεν μπορούσε πια να συγκαλύπτεται.  Οι Κεμαλικές δομές παρουσίαζαν φαινόμενα σήψης που δεν μπορούσαν πια να αντιμετωπιστούν εσωτερικά.  Η αδυναμία-τους να προσφέρουν μια υποφερτή ζωή στις μάζες, η αδυναμία-τους να ικανοποιήσουν τις βασικές-τους ανάγκες και ταυτόχρονα η αποκάλυψη της διαφθοράς που μάστιζε το σύστημα δημιουργούσαν τις συνθήκες για την ανατροπή-του.

Ο Ταγίπ Ερντογάν και ο Αμπτουλάχ Γκιούλ κρατούσαν από τη μια τη σημαία του «μετριοπαθούς Ισλάμ» αλλά το όραμα που κέρδισε την τουρκική κοινωνία ήταν άλλο.  Ήταν η υπόσχεση της φροντίδας για τις μάζες, η υπόσχεση της καταπολέμησης της διαφθοράς, η υπόσχεση του εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας.  Σε μια ειρωνική ανατροπή, το όραμα του Κεμάλ ερχόταν σαν υπόσχεση επαναφοράς-του στην αρχική-του βάση κάτω από την κάλυψη μιας θρησκευτικής συνθηματολογίας.  Το ΑΚΡ δεν πρέσβευε την επιστροφή στο παρελθόν, δεν πρότεινε την ανασύσταση των Οθωμανικών δομών, αλλά τη διόρθωση των προβλημάτων που εμπόδιζαν την ομαλή λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος.

Η πορεία του Ερντογάν προχωρούσε απρόσκοπτα όσο ο παγκόσμιος καπιταλισμός μπορούσε να του δώσει το χώρο να κυνηγήσει το όραμά-του.  Όταν αυτό δεν ήταν πια εφικτό, όταν η ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας είχε πια ουσιαστικά κλείσει, όταν οι ΗΠΑ έκλειναν μια μια τις πόρτες στην Τουρκία στο βωμό της δικής-τους αλλοπρόσαλλης πολιτικής στη Μέση Ανατολή, ο Ερντογάν δεν είχε άλλη επιλογή από την αναζήτηση της ποίησης της «επανάστασής»-του στο παρελθόν.  Άρχισε να ντύνεται τους αυτοκρατορικούς-του χιτώνες, να αντικαθιστά το όραμα της μοντέρνας Τουρκίας με την εικόνα του παλιού Οθωμανικού μεγαλείου.  Η επιδίωξη μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες αντικαταστάθηκε από την επιβολή δια της ισχύος, η λογική της συνεργασίας αντικαταστάθηκε με τις κανονιοφόρους, η προσπάθεια συμφιλίωσης με τους Κούρδους αντικαταστάθηκε από στυγνή στρατιωτική καταστολή.

Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί είναι μέρος αυτής της πολιτικής του Ερντογάν.  Απέναντι σε μια εσωτερική κατάσταση που γίνεται ολοένα και πιο προβληματική γι’ αυτόν, τη στιγμή που αρχίζει να χάνει τη στήριξη του λαού-του, προσπαθεί να φορέσει τα αρχαία-του στολίδια, σε μια ύστατη προσπάθεια να παρατείνει την παραμονή-του στην εξουσία.  Το πρόβλημα είναι ότι αυταρχικοί δεσπότες σε τέτοιες συνθήκες μπορούν να γίνουν δέσμιοι της δικής-τους πολιτικής, να αναγκαστούν να κλιμακώσουν τη ρητορική-τους σε βαθμό που να μην μπορούν να σταματήσουν μπροστά στην καταστροφή.  Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί δεν είναι ανεξάρτητη από τη γενικότερη πολιτική της Τουρκίας.  Συνδέεται άμεσα με την επιθετική-της στάση στις Κουρδικές περιοχές της βόρειας Συρίας, στη Λιβύη, στην Κύπρο και το Αιγαίο.  Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί συμπίπτει με τις γεωτρήσεις σε αμφισβητούμενες περιοχές και την έξοδο του Τουρκικού στόλου στην Ανατολική Μεσόγειο.  Όποιες κι αν είναι οι προθέσεις των πρωταγωνιστών-τους, τα πολεμικά παιγνίδια έχουν την τάση να ξεφεύγουν από τον έλεγχο των πραγματικών υπολογισμών-τους και να γίνονται έρμαιο των δικών-τους συνθημάτων και της δικής-τους ιδεολογικής προπαγάνδας.  Αν θέλουμε παραδείγματα μπορούμε να ανατρέξουμε στην κατάληψη των νησιών Φώκλαντ το 1983 από τους δικτάτορες της Αργεντινής και τον πόλεμο με τη Βρετανία που ακολούθησε.  Ακόμα πιο κοντά, το πραξικόπημα των Συνταγματαρχών στην Κύπρο το 1974 που είχε σαν αποτέλεσμα την Τουρκική εισβολή.

Η Ελληνική, η Κυπριακή και η παγκόσμια αντίδραση

Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί δεν αποτελεί εκδίκηση των θρησκευτικών αισθημάτων του Τουρκικού λαού για την αυταρχική καταπίεσή-τους.  Πολύ περισσότερο, δεν αποτελεί «δικαίωση» του Ισλάμ ή «διόρθωση του λάθους» του Ατατούρκ.  Αυτό που βλέπουμε είναι η εργαλειοποίηση του ζητήματος για τη στήριξη της εξουσίας του Ερντογάν που παρουσιάζει σοβαρά στοιχεία φθοράς.  Η Αγία Σοφία δεν είναι αυτή τη στιγμή το επίκεντρο μιας σύγκρουσης πολιτισμών, είναι το θύμα μιας πολύ πιο πεζής πολιτικής σύγκρουσης, τόσο στο εσωτερικό της Τουρκίας όσο και στο διεθνές επίπεδο.  Αν δεν αναγνωρίσουμε αυτό το πλαίσιο, είναι αδύνατο να αντιμετωπίσουμε και το συγκεκριμένο γεγονός με οποιαδήποτε αποτελεσματικότητα.

Η αντίδραση από την Ελλάδα και την Κύπρο, αλλά και η παγκόσμια αντίδραση δεν φαίνονται να παίρνουν υπόψη αυτή τη δυναμική.  Η έντονη καταδίκη και η απαίτηση σεβασμού στις Χριστιανικές καταβολές της Αγίας Σοφίας το μόνο που πετυχαίνει είναι να ενισχύσει το αφήγημα του Ερντογάν στο δικό-του ακροατήριο.  Ο Ερντογάν θέλει ακριβώς να δείξει πως έχει τη δύναμη να αψηφήσει τέτοιες καταδίκες, πως κανείς δεν μπορεί να του επιβάλει τη θέλησή-του.  Ακόμα και η προσέγγιση των παγκόσμιων οργανισμών και η επίκλησή-τους στην πολιτιστική αξία του μνημείου και της ανάγκης διατήρησης της παράδοσής-του οδηγεί σε αμφισβήτηση αυτής της παράδοσης από τον Ερντογάν που θεωρεί ότι η μουσειακή εκδοχή δεν είναι κατανάγκην η μόνη ή η πιο σημαντική παράδοση του μνημείου.

Η Αριστερά δεν πρέπει να πέσει στην παγίδα να αντιμετωπίσει το θέμα της Αγίας Σοφίας σαν κάτι ξεχωριστό από την υπόλοιπη πολιτική του Ερντογάν.  Η αντίδρασή-της πρέπει να βασίζεται στη συνολική προσέγγιση της ειρηνικής διευθέτησης των συγκρούσεων στην περιοχή.  Μόνο έτσι θα μπορέσει να βρει κοινό έδαφος με τον Τουρκικό λαό στον αγώνα-του ενάντια στην καταπίεση από το καθεστώς του Ερντογάν.  Και ασφαλώς, μόνο ο Τουρκικός λαός μπορεί να σταματήσει τις απόπειρες για επιστροφή στη θρησκοληψία και το σκοταδισμό στην Τουρκία.  Είναι μέσα σ’ αυτή τη γενικότερη πολιτική της Αριστεράς που πρέπει να βλέπουμε και το θέμα της Αγίας Σοφίας.

26 Ιουλίου 2020

Το άρθρο είναι συντομευμένη μορφή μιας πιο ολοκληρωμένης ανάλυσης με τίτλο «Πρώτα σαν Τραγωδία, ύστερα σαν Φάρσα» που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα της Σοσιαλιστικής Έκφρασης  (https://www.socialistikiekfrasi.com/XGr/Articles/Political/200730_01.php).