Εκπαιδεύοντας τη Ρίτα – με το ζόρι

Επειδή όλοι έχουμε περάσει από το σχολείο για δώδεκα ολόκληρα χρόνια, και επειδή για τους περισσότερους η τροφοδότησή μας συνεχίζεται και μέσω των παιδιών μας, αισθανόμαστε όλοι «ειδήμονες» στα της εκπαίδευσης. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτά που συνήθως θεωρούμε μεγάλα προβλήματα του σχολείου δεν είναι καν τα σημαντικότερα.

Αλλά, δύσκολα μπορεί να ανοίξει μια σοβαρή συζήτηση, χωρίς να υπάρχει κοινό έδαφος γνώσης και παραδοχών. Το βέβαιο είναι ότι χρειαζόμαστε μια λίγο-πολύ αποδεκτή βάση για το ποια είναι τα σημαντικότερα προβλήματα, ώστε να είναι εφικτός ο διάλογος. Και αυτό είναι και το πιο δύσκολο κομμάτι.

(α) Προβλήματα ταυτότητας

Υπάρχουν μια σειρά από προβλήματα του εκπαιδευτικού μας συστήματος που είναι σύμφυτα με την ταυτότητά του. Δεν θα λυθούν, αν προηγουμένως δεν αναγνωριστεί ότι η ουσία τους που προκύπτει από τις «υπαρξιακές» αντιφάσεις του συστήματος, αν δεν αναγνωριστούν οι σημαντικές παρενέργειές τους:
1. Το σχολείο μας είναι δομημένο για να υπηρετεί κατεξοχήν τον ιδεολογικό τομέα, και πολύ λιγότερο τον κοινωνικό και οικονομικό. Η οργάνωσή του στηρίζεται σε παρωχημένα πρότυπα, που το καθιστούν συντηρητικό. Απόδειξη και η «μεταρρύθμιση» των τελευταίων χρόνων, που αναζητά λύσεις στα σύγχρονα προβλήματα με επιστροφή σε δομές του 1980.
2. Πρόκειται για ένα σχολείο με εθνοκεντρικό κύτταρο. Ενώ το 1965 δημιουργήθηκε Υπουργείο Παιδείας της Κυπριακής Δημοκρατίας (πολυκοινοτικής κατά το Σύνταγμα), το σχολείο παρέμεινε μονοκοινοτικό. Έτσι, σημαντικό μέρος της γνώσης αντικαθίσταται από τον «φρονηματισμό», και το σχολείο βρίσκεται αντιμέτωπο καθημερινά με αντιφάσεις που δεν μπορεί να λύσει. Καταφεύγοντας σε προσχηματικά μέτρα (δήθεν διαπολιτισμικά προγράμματα, γιορτούλες την ημέρα των γλωσσών, και τα όμοια). Ανεξαρτήτως ιδεολογικής προσέγγισης, πρέπει να γίνει εξαρχής παραδεκτό ότι ο έντονα εθνοκεντρικός χαρακτήρας αφήνει άλυτα μια σειρά από προβλήματα: Ουσιαστική ένταξη αλλογενών και αλλόγλωσσων μαθητών, αντιμετώπισή τους κατά τη διαδικασία στρατιωτικοποίησης των Ελληνοπαίδων –παρελάσεις και αντίστοιχα μαθήματα–, διαχείριση του συνειδησιακού «κυπριωτισμού» πολλών μαθητών, διαχείριση του ασυναίσθητου «κυπριωτισμού», επίσημη δαιμονοποίηση της κυπριακής διαλέκτου και πολλά άλλα, ίσως σημαντικότερα. Το χάσμα διευρύνεται ακόμη περισσότερο από τη στιγμή που αυξάνεται η απόκλιση στο πώς αυτοπροσδιορίζονται σήμερα οι Ελληνοκύπριοι (βλέπε τελευταία έρευνα του Πανεπιστημίου Κύπρου για τον αυτοπροσδιορισμό ταυτότητας).
3. Το σχολείο μας είναι ένα βαθιά θρησκευτικό σχολείο, τόσο στο τυπικό όσο και στο άτυπο και στο παράλληλο αναλυτικό πρόγραμμα. Αυτό από μόνο του γεννά αντιφάσεις. Γιατί δεν αφορά ξεκομμένα μόνο τα θρησκευτικά στοιχεία (μάθημα Θρησκευτικών, εκκλησιασμοί, προσευχή, δοξολογίες, αγιασμοί, εξομολογήσεις κ.λπ.). Το πνεύμα αυτό διαχέεται σε όλες τις πτυχές και τις δραστηριότητές του. Το δόγμα προσδιορίζει / περιορίζει το περιεχόμενο της επιστημονικής γνώσης που παρέχει το σχολείο καθολικά. Περιορίζοντας έτσι τη δημιουργικότητα και τη γνώση, και προάγοντας έναν γενικότερο ανορθολογισμό. Το κοσμικό σχολείο δεν είναι απαραίτητο γιατί πρέπει να καταπιεστεί η προσωπική θρησκευτική πίστη. Είναι απαραίτητο γιατί μόνον ένα κοσμικό σχολείο απελευθερώνει τη δυναμική της γνώσης, της λογικής και της δημιουργικότητας. Ανεξαρτήτως των προσωπικών ή οικογενειακών θρησκευτικών επιλογών του καθενός.
4. Το μείγμα εθνικού και θρησκευτικού χαρακτήρα παράγει ένα τρίτο υλικό, με μηδενική προσαρμοστικότητα. Το οποίο όταν βρίσκεται αντιμέτωπο με ζητήματα του σήμερα και των νέων ανθρωπιστικών αξιών προσπαθεί να τα αντιμετωπίσει με αντιφατικές και αυτοαναιρούμενες διακηρύξεις. Οι οποίες είναι στην πραγματικότητα ανεφάρμοστες: «Διδάσκουμε στους μαθητές την ανωτερότητα του έθνους και της θρησκευτικής τους πίστης, και παράλληλα τους ζητούμε (πού και πού) να αποδέχονται τους άλλους!».

(β) Δομολειτουργικά προβλήματα

Μια σειρά από προβλήματα του ελληνοκυπριακού σχολείου επιδεινώνονται, από τη στιγμή που τροφοδοτούνται από τη φύση του ως θεσμού και από την τροπή που έχουν πάρει παγκόσμια οι αντιφάσεις που το αφορούν:

• Οι επιστήμες της αγωγής έχουν διεθνώς πάρει μια τροπή «γραμματικοποίησης»: Οι αντιφάσεις και τα προβλήματα επιχειρείται να προσδιοριστούν με άπειρες, επάλληλες και αλλεπάλληλες απόπειρες περιγραφής, στο πλαίσιο μάλιστα ενός ανταγωνισμού ορολαγνείας. Άπειρες περιγραφικές φόρμουλες για τα ίδια ζητήματα, με θεωρητικές προσεγγίσεις για την αντιμετώπισή τους. Που είναι ελκυστικές, αλλά εξαιρετικά ασθενείς στη σχέση τους με την πράξη.
• Ο κοινωνικά παρεμβατικός / διαμορφωτικός ρόλος του σχολείου υποχωρεί διεθνώς έναντι του αναπαραγωγικού. Όσο πιο αδιαμφισβήτητο γίνεται το παγκοσμιοποιημένο οικονομικό μοντέλο, τόσο πιο κυρίαρχος γίνεται ο αναπαραγωγικός ρόλος του σχολείου. Στην Κύπρο αυτό τροφοδοτείται έντονα και από τη συντηρητική φύση του εκπαιδευτικού συστήματος, με αποτέλεσμα, στην καλύτερη περίπτωση, τη σύγχυση.
• Το σχολείο είναι από τη φύση του ένα «αυταρχικό» σύστημα, με ολιστικό χαρακτήρα. Αυτή η φύση του περνά κρίση, από τη στιγμή που όσο πιο πολύ αναπτύσσεται δημοκρατικά μια κοινωνία τόσο πιο ανθρωπιστική και ατομοκεντρική γίνεται. Ένα «στρατιωτικού τύπου» σύστημα πώς διαχειρίζεται αποτελεσματικά ζητήματα όπως τα δικαιώματα του παιδιού;

(γ) Κυπριακού τύπου στρεβλώσεις

Ως ένας ευαίσθητος δέκτης των θεσμικών ελλειμμάτων και στρεβλώσεων, το ελληνοκυπριακό εκπαιδευτικό σύστημα φτάνει στα όριά του:

1. Σε ένα κράτος τυπολατρίας και καθωσπρεπισμού, είναι φυσικό το σχολείο να γραφειοκρατικοποιείται διαρκώς. Ένας τεράστιος προσχηματικός μηχανισμός αγωνίζεται καθημερινά να γεμίζει χαρτιά «για να είναι καλυμμένος», να εκτελεί άτεγκτα τα πρωτόκολλα και να είναι τυπικά πειστικός όταν διδάσκει.
2. Ένα τέτοιο πλαίσιο για να αντιμετωπιστεί υποφερτά προϋποθέτει έναν επαρκή ηγετικό μηχανισμό που να διαπνέεται από δυναμισμό, δημιουργικότητα, γνώση και φαντασία. Ο καθένας μπορεί να υποψιαστεί τι γίνεται όταν το ίδιο το Υπουργείο Παιδείας εκ παραδόσεως υστερεί δραματικά, δομικά και λειτουργικά.
3. Επειδή η κατάσταση μοιάζει με χαλαρή λάσπη, ο μηχανισμός αισθάνεται την ανάγκη να προσπαθήσει να τη μαζέψει και να της δώσει σχήμα. Και επειδή είναι από τη φύση του αδύναμος για κάτι τέτοιο, πιάνεται από διάφορες σανίδες: Ημιτελή προγράμματα κατά του μπούλινγκ, της βίας στα σχολεία, της διαχείρισης παιδιών με ειδικά προβλήματα κ.λπ., τα οποία συνήθως δεν δένονται οργανικά με τον χαρακτήρα και τη δομή του σχολείου. Το αποτέλεσμα είναι η σχεδόν υποχρεωτική αντικατάσταση της παιδαγωγικής από την ανοχή προς την παραβατικότητα και η μεταφορά του κοινωνικού ελλείμματος ευθύνης (ισορροπία δικαιωμάτων και ευθυνών) μέσα στο σχολείο.
4. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, το σημερινό δημόσιο σχολείο καλείται να καλύψει και τα προφανή ελλείμματα και κενά του κράτους: Η απουσία κοινωνικής οικονομικής πολιτικής υποχρεώνει τα σχολεία να συστήνουν επιτροπές πρόνοιας για συλλογή χρημάτων για επιδότηση, σίτιση και ένδυση δυσπραγούντων μαθητών και των οικογενειών τους. Η ανεπαρκής οργάνωση και στελέχωση υπηρεσιών, όπως το Γραφείο Ευημερίας, υποχρεώνει τα σχολεία να υποκαθιστούν τον ρόλο τους. Και πάει λέγοντας.

Σε ένα τέτοιο εκπαιδευτικό σύστημα μπορούν να συμβαίνουν κάθε λεπτό άπειρες και ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Μήπως να αφήσουμε κατά μέρος τα μικρά (τετράμηνα, διακοπές εκπαιδευτικών, επικοινωνιακά τερτίπια κ.λπ.) και να αρχίσουμε να συζητούμε για τα σημαντικά και πώς τα αλλάζουμε;

Καλάθι

• Τριμερής Βερολίνου: Θετική η γενική αποτίμηση. Διασώθηκαν η διαδικασία και το πλαίσιο της ΔΔΟ. Όμως, όταν οι ηγέτες ξεπεράσουν την αμηχανία, τι θα κάνουν και πώς θα χειριστούν τα πράγματα μέχρι τον Απρίλιο; Μήπως έχουν πολλή δουλειά προετοιμασίας της διαδικασίας αλλά και της κοινωνίας και δεν το έχουν αποδεχτεί ακόμη;

• Υπάρχουν οι φυσιολογικοί άνθρωποι και αυτοί που από τη στιγμή που γεννιούνται αισθάνονται πως ο κόσμος όλος τους ανήκει και τους χρωστά. Πάντως, όταν βλέπω τον Πρόεδρο, τον Πρόδρομο, τον Χαμπιαούρη ή τη Ζέτα να θυμώνουν και να κουνούν το δάχτυλο, γεμάτοι «οργή για την αδικία» να τους αμφισβητείται η ιδιοκτησία του σύμπαντος, σκέφτομαι πως κάποια στιγμή και οι φυσιολογικοί άνθρωποι θα πρέπει να αρχίσουν να θυμώνουν.

• Κάθε εβδομάδα και μια αποκάλυψη ή ένα γεγονός που μας προκαλεί σοκ. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι πια να συνηθίσουμε το «έτσι είναι τα πράγματα, τι να κάνουμε», και να αποδεχτούμε παθητικά πως είμαστε μπανανία.