Ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους διανοητές, ο Yuval Noah Harrari, έχει στα επιστημονικά και διανοητικά του συγγράμματα κάποιους κοινούς τόπους. Ένας από αυτούς είναι και το ότι το ανθρώπινο μυαλό είναι κατασκευασμένο με τέτοιον τρόπο που να επιδιώκει την απλοποίηση-σχηματοποίηση των πραγμάτων. Και αναζητά μύθους οι οποίοι να «εξηγούν» τα πράγματα, αλλά και να βοηθούν στο να φέρνουν τον κάθε άνθρωπο πιο κοντά σε πολλούς άλλους. Στο να δημιουργούν κοινότητες. Πρόκειται ίσως για την πηγή των ερωτημάτων που έθεσε ο Anderson στο κλασικό έργο του για τις «Φαντασιακές Κοινότητες».
Σε ένα πρόσφατο άρθρο της, η Σώτη Τριανταφύλλου μιλά για την επιδημία ευπιστίας που φαίνεται να κατακλύζει τα τελευταία χρόνια τα μυαλά πολλών ανθρώπων. Παρά την πρόοδο της επιστήμης, υπάρχουν ακόμη άνθρωποι –όχι μόνον «αμόρφωτοι» και σε «καθυστερημένες κοινωνίες»– που δεν πιστεύουν στην επιστήμη της εξέλιξης (Δαρβίνος), ή στο ότι το σύμπαν είναι πράγματι αυτό που μας λένε οι επιστήμονες. Για να μην πάμε στα «θαύματα», στους αστρολόγους και στις καφετζούδες, στη βεβαιότητα ότι μας ψεκάζουν.
Αν παίρναμε λίγο περισσότερο στα σοβαρά την Ιστορία, αν την αντιμετωπίζαμε όχι ως απλό εργαλείο επιβεβαίωσης των ιδεοληψιών μας, αλλά ως μέσο για να μάθουμε τους μηχανισμούς με τους οποίους λειτουργεί η πραγματικότητα, θα βλέπαμε πως αυτά δεν είναι καινούργια φαινόμενα. Γέννησαν μάλιστα τα μεγαλύτερα εγκλήματα του ανθρώπου κατά του συνανθρώπου του, όχι μόνο σε απομακρυσμένες περιοχές της Ιστορίας, αλλά μέχρι και μόλις προχθές, κατά τον 20ό αιώνα. Και εξακολουθούν να τα γεννούν και σήμερα.
Υπάρχει όμως μια διαφορά σήμερα.
Ο κόσμος των δεδομένων
Πάντοτε υπήρχε ένα χάσμα ανάμεσα στην επιστημονική γνώση και στις κοινές αντιλήψεις. Ο Πυθαγόρας, ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, ο Ερατοσθένης, ο Αριστοτέλης και πολλοί άλλοι διανοητές της αρχαιότητας είχαν υποστηρίξει, και εν πολλοίς αποδείξει, τη σφαιρικότητα της Γης και τον ηλιοκεντρισμό. Όμως η επιρροή τους στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων ήταν τόσο μικρή που εξαφανίστηκαν στη λήθη. Για να ξαναπιάσουμε το νήμα της αλήθειας τους σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα. Το μυαλό του «μέσου» ανθρώπου πάντοτε τσάκιζε και έκανε σκόνη τη γνώση, την επιστήμη, τη λογική.
Η μεγάλη διαφορά σήμερα είναι ότι η επιστήμη και η λογική έχουν τα μέσα και τα εργαλεία όχι μόνο για να τεκμηριώσουν τα ευρήματά τους, αλλά και για να τα διαδώσουν. Η πληροφορία είναι κυρίαρχο στοιχείο στον 21ο αιώνα, όπως και η πρόσβαση στη γνώση. Γιατί, επομένως, βιώνουμε μιαν επιστροφή σε συμπεριφορές προγενέστερων εποχών; Και γιατί στις κοινωνίες –ιδιαίτερα στις όχι και τόσο αναπτυγμένες, όπως η δική μας– απλώνεται μια επιδημία ευπιστίας στο απλοϊκό ψεύδος, στις συνωμοσιολογικές «ερμηνείες» και στη μαγεία;
Για να το κάνουμε πιο συγκεκριμένο: Γιατί η δύναμη της Εκκλησίας στις συνειδήσεις εξακολουθεί να είναι τόσο ισχυρή στην Κύπρο, ώστε να συγχωρεί τον Αρχιεπίσκοπο για τις εξυπνάδες του και να στραγγαλίζει τον επιστημονικό λόγο; Γιατί, όσο τεκμηριωμένη και να είναι η εκ των έσω απόδειξη του Δημήτρη Αλικάκου ότι το άγιο φως στα Ιεροσόλυμα ανάβει με αναπτήρα bic, σε λίγες βδομάδες θα έχουμε και πάλι τραυματίες στην προσπάθεια του παθιασμένου πλήθους για το ποιος θα ανάψει το κερί του πρώτος απ’ αυτό;
Για δυο λόγους:
(α) Στο διαδίκτυο δεν υπάρχουν μόνο πληροφορίες και δεδομένα. Υπάρχουν τώρα πια συστήματα αλγορίθμων που «διαβάζουν» τι ακριβώς διαβάζουμε, τι μας απασχολεί, ποιες είναι οι ανάγκες μας. Αυτά τα μοτίβα καταγράφουν τις ανάγκες του «μέσου» ανθρώπου και τις αξιοποιούν επιχειρηματικά. Έτσι, στο διαδίκτυο μπορείς ανά πάσα στιγμή να βρεις επιστημονικές ή εκλαϊκευμένες μελέτες για τα βαρυτικά κύματα και τις αποδείξεις για την ηγεμονία του συγκυριακού στο σύμπαν, τη βιογενετική και τις αποδείξεις ότι αυτό που αποκαλούμε «ψυχή» είναι προϊόν βιοχημικών αντιδράσεων. Όμως, δεν έχουμε χρόνο γι’ αυτά. Γιατί οι αλγόριθμοι βοηθούν να κατασκευάζονται καθημερινά καινούργια παιγνίδια που ανταποκρίνονται στις ανάγκες μας, νέες «χρήσιμες» εφαρμογές που αποζητούμε, νέα παράθυρα στα ΜΚΔ. Έτσι, τα βαρετά και ανιαρά περί επιστήμης μένουν στην άκρη. Όχι γιατί τα κρύβει κανείς, αλλά γιατί ελάχιστοι έχουν πια τον χρόνο και την ανάγκη να τα ξέρουν. Δεν είναι για κανέναν «χρήσιμα».
(β) Η τεράστια πληθώρα πληροφοριών και δεδομένων δημιουργεί την αίσθηση του χάους και παράγει το αίσθημα της αβεβαιότητας. Σε μια προγενέστερη φάση των κοινωνιών, οι λίγες πληροφορίες και γνώσεις είχαν επαναστατική λειτουργία. Έσπρωχναν τους ανθρώπους να αμφισβητήσουν τα στερεότυπα της παράδοσης, να αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα της προόδου. Σήμερα, ο καταιγισμός πληροφοριών, δεδομένων, επιμέρους τεχνολογικών αλλαγών, σπρώχνουν τους ανθρώπους και τις κοινωνίες στην αντίθετη φορά: Ψάχνουν σταθερές, στέρεο χώμα να πατήσουν. Και ο μύθος, η μεταφυσική, η συνωμοσιολογία, και τα απλοϊκά στερεότυπα είναι το πιο αποτελεσματικό αντίδοτο, το πιο «στέρεο» χώμα.
Το μεγάλο χάσμα
Σήμερα έχουμε τη μεγαλύτερη απόσταση ανάμεσα σε αυτό που βιώνουμε και σε εκείνο που θα μπορούσαμε να ήμασταν. Πριν από είκοσι χρόνια η επιστήμη και η τεχνολογία μπορούσαν να δημιουργήσουν το 10. Η σκέψη και οι συνθήκες ζωής μας ήταν τότε στο 5. Σήμερα, η επιστήμη, η δύναμη της λογικής, η τεχνολογία, κάνουν εφικτό το 20. Η σκέψη και οι συνθήκες ζωής μας είναι στο 7. Το χάσμα ανάμεσα σε αυτό που είμαστε και σε αυτό που θα μπορούσαμε να ήμασταν μεγαλώνει.
Στην πράξη, το χάσμα αυτό και ο πανικός του χάους γεννούν «παράδοξα». Πριν από είκοσι χρόνια θα ήταν αδιανόητη η άνοδος στην προεδρία των ΗΠΑ ενός πιο ασταθούς και από τον Χίτλερ ακραίου φανατικού. Σήμερα, η προεδρία Τραμπ είναι γεγονός. Όπως είναι γεγονός και ο θαυμασμός προς το πρόσωπό του εκατομμυρίων μη Αμερικανών, η μίμησή του, η αδιαμαρτύρητη σχεδόν προσαρμογή ηγετών και εκλογικών σωμάτων στις βουλές του, σε όλον τον κόσμο. Πριν 20 χρόνια, οι άνθρωποι συζητούσαν έντονα για την κλιματική αλλαγή του 2040, και πάρα πολλοί πάσκιζαν να την αποτρέψουν. Σήμερα, που αυτή ήρθε ήδη πρόωρα και τη βιώνει όλη η υδρόγειος, ηγέτες και πολίτες δέχονται με ανακούφιση τις θεωρίες για fake news, για τιμωρία του θεού (με ημερομηνία λήξης), για απάτη ή υπερβολές των ΜΜΕ.
Το χάσμα ανάμεσα στην επιστημονικά κατακτημένη γνώση και στις καθημερινές αντιλήψεις είναι τώρα πιο μεγάλο. Το χάσμα παράγει πανικό, κι αυτός την ανάγκη για μύθους. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η σκέψη και η γνώση του επιστήμονα, το μυαλό και ο λόγος του ορθολογιστή, είναι σήμερα πιο πολύτιμα από ποτέ. Και προ πάντων, η γνώση του ρόλου τους και η προσήλωσή τους σ’ αυτόν.
Καλάθι
- Αυτή η ιστορία με τις τριμερείς πάντα άφηνε ένα κενό. Τι στο καλό κάνουν, αφού δεν κάνουν τίποτε κάθε φορά που συναντιούνται; Και γιατί κανένας τρίτος δεν τις παίρνει στα σοβαρά; Φαίνεται πως, εν τέλει, είναι μια σιωπηρή συμφωνία των εμπλεκομένων να τις χρησιμοποιούν ως επικοινωνιακό εργαλείο. Γι’ αυτό και γίνονται πανηγυρικές συναντήσεις, όποτε αντιμετωπίζει ένας από τους τρεις σοβαρά εσωτερικά προβλήματα, ή πάει για εκλογές. Γι’ αυτό Τσίπρας και Αναστασιάδης έκαναν το χατίρι στον Νετανιάχου να τον ξελασπώσουν, μεταθέτοντας τον χώρο της τριμερούς από την Κρήτη στην Ιερουσαλήμ. Τώρα που πάει σε εκλογές, εν μέσω απίστευτων κατηγοριών για σκάνδαλα και εκτεταμένη διαφθορά (ευτυχώς εμείς δεν έχουμε τέτοια…). Τους το χρωστά, βέβαια, για τον Μάιο και παρακάτω. Κι εμείς νομίζουμε ότι υπάρχει τάχα έστω και ένα τοις εκατό να γίνει ο East Med. «Αγωγός»… Όπως λέμε «Colpo Grosso»…
- Ένα πέρασμα από τα σχολεία, αυτές τις μέρες των εθνικών εορτασμών, πείθει πως πάμε ολοταχώς πίσω. Κάτι σαν Πόπωτας. Όλα τα ανιστόρητα αφηγήματα (κρυφά σχολειά, Αγίες Λαύρες, ευαγγελισμοί) επανήλθαν με περισσή ορμή και πείσμα. Λες και η περηφάνια ενός λαού ή μιας επανάστασης είναι αδιανόητα χωρίς τα εκκλησιαστικά μυθεύματα. Και πάνω στη σύγχυση, διαφεύγει το ουσιώδες: Χαλάλι σας τα μυθεύματα. Όμως, δεν καταλαβαίνει κανείς πια ότι το κρίσιμο είναι αλλού; Ότι το εκπαιδευτικό σύστημα είναι παράλυτο, διαλυμένο και αδιέξοδο, γενικότερα;
- Το Λονδίνο έκανε ένα τεράστιο δώρο στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Μετά από την τόση ταπείνωση και παρατεταμένη παράλυση που προκάλεσε στη Βρετανία η απόφαση για αποχώρηση, όλοι οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι είναι πια πολύ πιο σίγουροι για την αξία της ένταξής τους στην ΕΕ.
