Sevgul Uludag
Τηλ: 99 966518
Την Παρασκευή 7 Απριλίου 2017 το πρωί, πάω να πάρω την αγαπητή μου φίλη Χριστίνα Παύλου Σολωμή Πατσιά από το οδόφραγμα στο Λήδρα Πάλας για να οδηγήσουμε μέχρι την Καρπασία και τη λίμνη στη Γαλάτεια, όπου συνεχίζονται οι εκταφές και έχουν βρεθεί τα οστά «αγνοουμένων»…
Ζητούμε άδεια από το γραφείο του Τουρκοκύπριου μέλους της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής για τους Αγνοουμένους και ο Murat Soysal, βοηθός του Τουρκοκύπριου μέλους, ευγενικά μας δίνει άδεια για να πάμε και να δούμε τις εκταφές στη λίμνη…
Η Χριστίνα είναι ανήσυχη και το ίδιο και εγώ, αφού περιμένουμε αυτή τη μέρα για τόσο καιρό τώρα: ο πατέρας της Χριστίνας, Παύλος Σολωμή, και ο αδελφός της Σολωμής Παύλου Σολωμή είναι «αγνοούμενοι» από τη Γαλάτεια από το 1974… Υπήρχαν πληροφορίες ότι ήταν στην τελευταία ομάδα που τους είχαν πάρει μαζί με άλλους από τον σύλλογο όπου κρατούσαν τους Ελληνοκύπριους αιχμάλωτους πολέμου –μια ομάδα έξι ατόμων– και το άλλο πρωί οι υπόλοιποι αιχμάλωτοι πολέμου στάλθηκαν με λεωφορεία στην Κερύνεια και από εκεί πιθανόν στην Τουρκία με πλοίο…
Οδηγούμε χωρίς στάση και φτάνουμε στη λίμνη…
Πόσες φορές ήρθαμε σε αυτή τη λίμνη; Πόσες φορές σταθήκαμε στην άκρη και κοιτάξαμε τη λίμνη; Πόσες φορές περπατήσαμε μέσα σε αυτή τη λίμνη; Είχαμε πληροφορίες ότι ο πατέρας και ο αδελφός της Χριστίνας και οι άλλοι σε εκείνη την ομάδα των έξι είχαν μεταφερθεί στη συγκεκριμένη λίμνη και είχαν πυροβοληθεί και θαφτεί σε αυτήν…
Όταν λέω «λίμνη», μην φανταστείτε ένα μέρος με νερό… Είναι μια ξερή λίμνη, μόνο τον χειμώνα υπάρχει λίγο νερό λόγω των βροχών…
Σταματούμε στο σημείο όπου γίνονται οι εκταφές και κατεβαίνουμε μαζί με τη Χριστίνα…
Μας χαιρετά ο Mehmet Zorba, ο χειριστής της μπουλντόζας, του οποίου βοηθήσαμε να βρεθεί ο «αγνοούμενος» παππούς πριν από χρόνια…
«Φτιάχναμε χαρακώματα και χαρακώματα και δεν βρίσκαμε τίποτα!» λέει… «Και τώρα τους βρήκαμε!»
Του λέμε ότι είμαστε εδώ με την άδεια του κυρίου Murat Soysal και λέει «Το ξέρουμε…»
Περπατούμε προς τις εκσκαφές –οι αρχαιολόγοι βρίσκονται τρία μέτρα υπόγεια και σκάβουν–, από πάνω τους μια ομπρέλα…
Η Arzu Deniz, η επικεφαλής της ομάδας, μας χαιρετά… Της λέμε ότι έχουμε άδεια από τον Murat Sosyal και μας λέει «Το ξέρω, ελάτε κάτω…»
Ο δεύτερος μαζικός τάφος, ακριβώς όπως μας είχε πει ο μάρτυράς μας, είναι δίπλα από τον πρώτο μαζικό τάφο που είχε σκαφτεί πριν από 11 χρόνια… Ο μάρτυράς μας όλα αυτά τα χρόνια επέμενε ότι υπάρχει ένας δεύτερος μαζικός τάφος δίπλα από τον πρώτο, ότι είχε περάσει από πάνω του με το τρακτέρ του, ότι ήταν φρεσκοσκαμμένος και ότι υπήρχε μια πολύ άσχημη μυρωδιά και πολλές μύγες… Είχε δώσει τις εν λόγω πληροφορίες σε αυτούς που έσκαβαν τον πρώτο μαζικό τάφο στη λίμνη, αλλά εκείνο τον καιρό το χωριό ήταν σε τόση ένταση, που έφυγαν μόλις τελείωσαν… Ο αναγνώστης μου συνέχισε να επιμένει και μας έλεγε και μας έδειχνε και συνέχιζε τον αγώνα του για τα επόμενα 11 χρόνια… Γράψαμε για αυτό το 2008 και το 2010 και πήγαμε εκεί και μας έδειξε και επίσης προσπάθησε να πείσει άλλους μάρτυρες, που αρνιούνταν να μιλήσουν, να πάνε και να δείξουν το μέρος… Έστελνε μάρτυρες στην ομάδα αφού τους έπειθε να μιλήσουν… Έστειλε τρία διαφορετικά άτομα –δύο από αυτούς που ήξερα και έναν από αυτούς για να μεταφέρει τις πληροφορίες από τον μάρτυρά μας– έτσι ώστε να διασφαλιστεί ότι θα βρεθεί ο δεύτερος μαζικός τάφος… Η ερευνητική ομάδα της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής για τους Αγνοουμένους έκανε επίσης το ίδιο και, τελικά, οι μάρτυρες πείστηκαν να δείξουν το μέρος… Αυτό είναι ένα τόσο καλό αποτέλεσμα ιδιαίτερα για τους συγγενείς αυτών που είναι θαμμένοι εδώ… Θα είναι τόσο μεγάλη ανακούφιση για αυτούς να φτάσουν σε αυτό το αποτέλεσμα… Τόσο εγώ όσο και η Χριστίνα είμαστε ευγνώμονες σε όλους εκείνους που βοήθησαν, ιδιαίτερα στην οικογένεια που μας βοηθά όλα αυτά τα χρόνια, και επίσης θέλουμε να ευχαριστήσουμε την Κυπριακή Διερευνητική Επιτροπή για τους Αγνοουμένους που έφερε αυτό το αποτέλεσμα…
Με τη βοήθεια του Zorba κατεβαίνω μέσα στον μαζικό τάφο, με τη Χριστίνα να βρίσκεται μπροστά μου…
Δεν είμαστε έτοιμες για αυτό το σοκ, διότι πραγματικά είναι σοκ: Ακριβώς όπως είχε πει ο μάρτυράς μας («Πρέπει να σκάψουν βαθιά, όσο το ύψος ενός δωματίου, διαφορετικά δεν θα τους βρουν», μας έλεγε όλα αυτά τα χρόνια…), είμαστε βαθιά μέσα στην τρύπα που έχουν ανοίξει και στο κέντρο βρίσκονται τα οστά των ανθρώπων που σκοτώθηκαν και τους έριξαν σε αυτό το μέρος…
Το σοκ έρχεται διότι συνειδητοποιούμε με τη Χριστίνα με κρυστάλλινη καθαρότητα ότι όλα αυτά τα χρόνια ο μάρτυρας μας μας έλεγε την ακριβή αλήθεια: Ότι πρέπει να σκάψουν βαθιά – ότι αν ανοίγουν μόνο χαρακώματα δεν θα τους βρουν… Κάθε φορά που συναντιόμασταν έλεγε στη Χριστίνα και σε μένα, «Πρέπει να σκάψουν πολύ βαθιά…», και τον ρωτούσαμε «Πόσο βαθιά εννοείς;» και μας έλεγε «Τόσο βαθιά όσο είναι το ύψος ενός δωματίου…» Έτσι, όταν στεκόμαστε περίπου τρία μέτρα κάτω από έδαφος, σοκαριζόμαστε μαζί με τη Χριστίνα – συνειδητοποιούμε ότι γι' αυτό τον λόγο ο μάρτυράς μας ήταν τόσο επίμονος για το πόσο βαθιά έπρεπε να σκάψουν… Και αυτή είναι η τελική απόδειξη για αυτόν ότι είχε δίκαιο όλα αυτά τα χρόνια…
Οι «αγνοούμενοι» στον μαζικό τάφο έχουν παγώσει ακριβώς όπως είχαν ριχθεί εκεί – η πλάτη ενός νεαρού αγοριού φαίνεται στην κορυφή και το πρόσωπό του είναι στραμμένο προς τον ώμο του, λες και θέλει να πει κάτι… Να πει κάτι τελευταίο ή να κοιτάξει τον κόσμο για μια τελευταία φορά, τα χρόνια που αφήνει πίσω, να δει τη ζωή που δεν τον άφησαν να ζήσει… Είναι παγωμένος στον χρόνο και το πουκάμισό του που είναι φτιαγμένο από υλικό νάιλον έμεινε πάνω του… Κάτω από αυτόν είναι άλλα σώματα… Μπορούμε να δούμε κάποια κρανία πιο σκούρα αφού έμειναν στη λίμνη με νερό και το χώμα πουρί, δίνοντας τη σκούρα απόχρωση στα οστά… Μπορούμε να δούμε στην άλλη πλευρά να εξέχουν τα πόδια κάποιου, παγωμένα όπως ρίχθηκαν, άψυχα για να γίνουν σαν γλυπτό στο οποίο αντανακλάται η φρίκη του πολέμου… Μπορούμε ακόμα να δούμε τη σόλα του παπουτσιού του πάνω στο πόδι του…
Είναι σαν ένα ανθρώπινο κουβάρι τρομοκρατημένο από τον θάνατο και παγωμένο με τρόμο στον χρόνο…
«Είναι σαν ζωγραφιά του Σαλβαδόρ Νταλί!» λέω σοκαρισμένη.
Όλοι γυρίζουν και με κοιτάζουν, χωρίς να καταλαβαίνουν πραγματικά τι λέω… Ο Σαλβαδόρ Νταλί είναι ένας σουρεαλιστής ζωγράφος που έχει ζωγραφίσει σκηνές σαν αυτήν, αλλά μόνο τώρα καταλαβαίνω ότι δεν ζωγράφιζε κάτι φανταστικό με τα παραμορφωμένα ανθρώπινα σώματα σε μεγάλη αγωνία – πρέπει να είχε δει έναν μαζικό τάφο όπως αυτόν και ζωγράφιζε αυτό που είχε δει!
Εύχομαι κανένας άνθρωπος στη Γη να μην δει ένα τέτοιο θέαμα… Είναι τόσο συγκλονιστικό και ψυχοφθόρο… Υπάρχει τέτοια αγωνία σε αυτό τον μαζικό τάφο που κανείς δεν μπορεί να φανταστεί, κανείς δεν μπορεί να αντιληφθεί, εκτός και αν το έχει δει με τα δικά του μάτια… Αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που βλέπω μαζικό τάφο όπως αυτόν – έχω δει επίσης τον μαζικό τάφο έξω από το Τζιάος, έχω δει τον μαζικό τάφο στο Παλαίκυθρο, έχω δει τον μαζικό τάφο στο Συγχαρί, αλλά ίσως αυτή να είναι η πιο δραματική εικόνα, που δεν θα ξεχάσω ποτέ μέχρι να πεθάνω… Ακριβώς όπως είχα νιώσει τόσο πολύ πόνο και αγωνία στο Παλαίκυθρο, βλέποντας τις γυναίκες και τα παιδιά ριγμένα και παγωμένα στον χρόνο, εδώ το πρόσωπο του πολέμου και το πρόσωπο του θανάτου δραματοποιούνται ακόμα πιο έντονα, διότι ήταν τρία μέτρα κάτω από το έδαφος όπου είχαμε περπατήσει τόσες πολλές φορές… Περπατήσαμε πάνω τους, ξέροντας και μη ξέροντας, ψάχνοντας με τη Χριστίνα, πηγαίνοντας εκεί ξανά και ξανά… Έχω φωτογραφίες της Χριστίνας εδώ, να στέκεται κοντά τους, να στέκεται πάνω τους, στη διάρκεια των χρόνων πριν να σκαφτεί τελικά… Η Ferah Kaya, μια από τους καλλιτέχνες φίλους μας, είχε ζωγραφίσει τη Χριστίνα ως νεαρό κορίτσι να στέκεται πάνω στη λίμνη, να ανοίγει τα χέρια της προς τους αγαπημένους της που είναι θαμμένοι στη λίμνη, με το μικρό σπίτι να είναι ορατό… Το μικρό σπίτι στη λίμνη είναι ακόμα ορατό, όπως επίσης και το κάγκελο όπου ο μάρτυράς μας επέμενε ότι μέσα από αυτό έχουν θαφτεί δύο άτομα…
Ίσως η πιο δύσκολη δουλειά στην Κύπρο αυτή τη στιγμή να είναι αυτή της Arzu και της ομάδας της… Οι αρχαιολόγοι αυτοί αντιμετωπίζουν τον θάνατο στην πιο τρομακτική του μορφή, έχοντας να εργαστούν σε μαζικούς τάφους όπως αυτόν στην καθημερινή τους ζωή, αυτή των εκταφών… Ποτέ δεν θα ξεχάσουν αυτές τις εικόνες – εργάζονται μαζί ως κοινές ομάδες Τουρκοκύπριων και Ελληνοκύπριων αρχαιολόγων και θα μεταφέρουν μαζί τους αυτές τις εικόνες μέχρι τη μέρα που θα πεθάνουν μετά από χρόνια…
H Arzu φωνάζει τη Χριστίνα να πάει κοντά της και της κάνει ερωτήσεις για τον αδελφό και τον πατέρα της… Το πιο πιθανό είναι το νεαρό αγόρι που βλέπουμε με το καφέ νάιλον πουκάμισο να είναι ο αδελφός της Χριστίνας, αλλά όπως όλοι τονίζουν εδώ, και τόσο η Χριστίνα όσο και εγώ γνωρίζουμε, ο μόνος τρόπος να είμαστε σίγουροι είναι να περιμένουμε να γίνει η εξέταση του DNA…
Η Χριστίνα τους λέει ότι το κάτω μέρος του ποδιού του αδελφού της είχε σπάσει και επουλωθεί…
Τους λέει τι φορούσε ο πατέρας της: σκούρο μπλε παντελόνι και πουκάμισο στο ίδιο χρώμα και ύφασμα…
Δεν βγάζουμε φωτογραφίες – η Arzu λέει στη Χριστίνα ότι απαγορεύεται η λήψη φωτογραφιών από τον μαζικό τάφο… Σεβόμαστε την απόφαση αυτή αφού οι αρχαιολόγοι μπορεί να χάσουν τη δουλειά τους αν επιτραπεί σε κάποιους να βγάλουν φωτογραφίες από τον μαζικό τάφο… Όμως το βράδυ, ενώ επιστρέφουμε στη Λευκωσία, με έκπληξη βλέπουμε ότι όχι μόνο υπάρχουν φωτογραφίες, αλλά και βίντεο στην τηλεόραση ΣΙΓΜΑ, που έχουν ληφθεί από το City Free Press… Και αργότερα η εφημερίδα «Kibris» δημοσιεύει φωτογραφίες από τον μαζικό τάφο… Όμως, η Χριστίνα και εγώ σεβαστήκαμε την απόφαση της Arzu Deniz να μην βγάλουμε φωτογραφίες και δεν βγάλαμε… Οι αναγνώστες μου ξέρουν ότι πάντα προσπαθούμε να αποφεύγουμε τη δημοσίευση φωτογραφιών με οστά, αφού αυτά ανήκουν σε ανθρώπους, εκτός αν είναι είδηση σχετική με το εργαστήριο και οι φωτογραφίες αυτές από το εργαστήριο είναι διαθέσιμες από την ιστοσελίδα της ΔΕΑ…
Τελικά, βγαίνουμε από τον μαζικό τάφο και η Χριστίνα ευχαριστεί όλους και εγώ επίσης τους ευχαριστώ όλους και αναχωρούμε – η Χριστίνα διστακτικά… Αν μπορούσε, θα έμενε εδώ μαζί τους, αλλά πρέπει να φύγουμε για να πάμε να ευχαριστήσουμε τον μάρτυρά μας και την οικογένειά του που μας βοηθούσαν όλα αυτά τα χρόνια και τελικά καταφέραμε να φτάσουμε σε αυτό το σημείο…
Έχουν μαγειρέψει για μας μακαρόνια και κοτόπουλο με τον παραδοσιακό τρόπο και καθόμαστε να φάμε μαζί, να μοιραστούμε το φαγητό μας, να μοιραστούμε την ευγνωμοσύνη μας, να τους ευχαριστήσουμε, να τους δείξουμε την εκτίμησή μας διότι ήταν οι μόνοι που βοήθησαν και επέμεναν να προχωρούν όταν τα πράγματα ήταν δύσκολα και η ατμόσφαιρα ήταν γεμάτη εχθρότητα και μίσος… Έχουν διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στην εκσκαφή τόσο του πρώτου όσο και του δεύτερου μαζικού τάφου με το να πείσουν οι ίδιοι προσωπικά μάρτυρες που αρνούνταν να μιλήσουν ώστε να δείξουν τους μαζικούς τάφους… Αν δεν ήταν η επιμονή τους και η ανθρωπιά τους και το κουράγιο τους, δεν θα είχαμε τα αποτελέσματα που έχουμε τώρα… Μαλάκωναν τους ανθρώπους που αρνούνταν να δείξουν τους μαζικούς τάφους… Δεν υπάρχουν λόγια από μένα ή τη Χριστίνα για να τους ευχαριστήσουμε….
Ο μάρτυράς μας επιμένει τώρα ότι υπάρχουν ακόμα τρεις ή τέσσερις «αγνοούμενοι» θαμμένοι δίπλα από τον δεύτερο μαζικό τάφο και λέει «Πρέπει να επεκταθούν…»
Όταν επιστρέφω στη Λευκωσία, αναφέρω την πληροφορία αυτή στον Ξενοφώντα Καλλή, τον βοηθό του Ελληνοκύπριου μέλους της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής για τους Αγνοουμένους, και στον Okan Oktay, τον συντονιστή των εκταφών της ΔΕΑ… Το άτομο που τους είχε θάψει είναι που είπε στον μάρτυρά μας ότι πρέπει να υπάρχουν ακόμα τρεις ή τέσσερις θαμμένοι στην ίδια γραμμή των δύο μαζικών τάφων… Ας ελπίσουμε ότι και αυτοί θα βρεθούν…
Στην επιστροφή μας στη Λευκωσία η Χριστίνα λέει, «Είμαι τόσο χαρούμενη τώρα…»
Μετά από τόσα πολλά χρόνια προσπαθειών, νιώθει τελικά ανακουφισμένη… Παρόλο που ξέρουμε ότι πρέπει να περιμένουμε για τα αποτελέσματα των εξετάσεων DNA, όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι οι αγαπημένοι της είναι θαμμένοι εδώ…
Πριν από έξι μήνες, κάθισε και έγραψε μια επιστολή και οι συγγενείς «αγνοουμένων» από την Κώμη Κεπήρ και την Επτακώμη επίσης υπέγραψαν την επιστολή – είχε απαριθμήσει τα σημεία που χρειάζεται να σκαφτούν και ανάμεσα σε εκείνους τους πιθανούς τόπους ταφής ήταν επίσης το μέρος αυτό, το μέρος του δεύτερου μαζικού τάφου… Είχε στείλει την επιστολή αυτή στον Πρόεδρο Αναστασιάδη, στον κύριο Φώτη Φωτίου, επίτροπο Ανθρωπιστικών Υποθέσεων, και στον κύριο Νέστορα Νέστορος, τον Ελληνοκύπριο μέλος της Κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής για τους Αγνοουμένους… Πιστεύουμε ότι αυτή η επιστολή επίσης συνέβαλε στο αποτέλεσμα που έχουμε σήμερα…
Και πάλι ευχαριστούμε όσους βοήθησαν με κάθε τρόπο για αυτό και είμαστε ευγνώμονες για τις προσπάθειές τους…
