Η δημιουργία της νήσου Κύπρου (Μέρος Α')

Η Κύπρος θεωρείται ωκεάνιο νησί και είναι αποτέλεσμα της σύγκρουσης τεκτονικών πλακών. Πριν εκατομμύρια χρόνια, η αφρικανική πλάκα συγκρούστηκε με την ευρασιατική πλάκα, με αποτέλεσμα η πρώτη να βυθιστεί κάτω από την ευρασιατική. Κατά τη διάρκεια της βύθισης, η ελαφρότερη πέτρα από τη βυθισμένη πλάκα άρχισε να λιώνει και μετά, υπό μορφή λάβας, να ανυψώνεται προς την επιφάνεια της γης. Η λάβα αυτή με την επαφή της με το νερό στερεοποιείται και αποτέλεσμα αυτού ήταν η γένεση της Κύπρου, αρχικά με τη δημιουργία του Τροόδους και μετά του Πενταδάκτυλου, που ήταν δύο ξεχωριστά νησιά. Φανταστείτε την τότε προϊστορική Κύπρο να αποτελείται από δύο καταπράσινα νησιά. Η άνοδος συνεχίστηκε (και ακόμα συνεχίζεται), ενώ ισχυρές βροχοπτώσεις της τότε εποχής διάβρωναν τις δύο οροσειρές που τότε ήταν πολύ πιο ψηλές από ό,τι είναι σήμερα, μεταφέροντας τεράστιες ποσότητες ιζημάτων δημιουργώντας την πεδιάδα της Μεσαορίας, ενώνοντας έτσι τις δύο οροσειρές και την τελική εικόνα της Κύπρου.

Διαβάστε επίσης: Η δημιουργία της νήσου Κύπρου (Μέρος Β')

Πρώτη ξηρά

Αμέσως μετά την εμφάνιση της πρώτης ξηράς, άρχισε να εμφανίζεται και η πρώτη ζωή. Έντομα ταξίδεψαν από τις γειτονικές χώρες μέσω του αέρα και επιπλέοντες κορμοί, καθώς και τα πρώτα φυτά σε μορφή σπόρων μεταφερομένων από πουλιά, τον αέρα, και τη θάλασσα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα θαλάσσια απολιθώματα κοχυλιών, θαλάσσιων οργανισμών, ψαριών, θαλάσσιων φυτών και οστά από θαλάσσια και χερσαία θηλαστικά. Θαλάσσια απολιθώματα συναντάμε σε ολόκληρη την Κύπρο από τις ακτές μέχρι την ενδοχώρα, ακόμη και στην κορυφή του Τροόδους. Η διαδικασία της ανάδυσης της Κύπρου από τη θάλασσα όπως την ξέρουμε σήμερα διήρκεσε εκατομμύρια χρόνια με αποτέλεσμα θαλάσσιοι οργανισμοί να βρεθούν στην ξηρά και να κλειστούν μέσα σε ιζήματα. Τα απολιθώματα είναι υπολείμματα από φυτά και ζώα τα οποία έζησαν στο παρελθόν, βρίσκονται κλεισμένα μέσα σε ιζήματα και έχουν ηλικία πέραν των 10.000 χρόνων. Αυτά μπορεί να είναι ολόκληρος ο σκελετός του οργανισμού, τμήμα του, τα ίχνη του, ακόμα και το αποτύπωμά του. Η επιστήμη που μελετά τα απολιθώματα ονομάζεται παλαιοντολογία και θεωρείται μία από τις πιο σπουδαίες επιστήμες διότι η μελέτη των απολιθωμάτων βοήθα στην κατανόηση της εξέλιξης της ζωής στον πλανήτη μας. Επίσης τα απολιθώματα μας δίνουν πληροφορίες για τα ζώα και τα φυτά που έζησαν πριν εκατομμύρια χρόνια, δηλαδή τα είδη τα οποία υπήρχαν και εξαφανίστηκαν και γιατί, καθώς, και πώς, έχουν εξελιχθεί οι οργανισμοί αυτοί διά μέσου εκατομμυρίων χρόνων.



Γεωλογική ιστορία

Μπορούμε επίσης μέσω των απολιθωμάτων να κατανοήσουμε τις κλιματολογικές αλλαγές κατά τη διάρκεια της γεωλογικής ιστορίας της Γης. Σε πολλές περιοχές συναντάμε διαφορετικά είδη και αυτό οφείλεται στις κλιματολογικές αλλαγές των τελευταίων εκατομμυρίων ετών που είχε ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση πολλών ειδών και την εμφάνιση νέων. Αυτό το φαινόμενο έχει συμβεί στο παρελθόν αρκετές φορές. Αυτό το φαινόμενο το ζούμε και σήμερα όπου με την αύξηση της θερμοκρασίας στη Μεσόγειο πολλά ειδή από την Ερυθρά Θάλασσα και με είσοδο από τη διώρυγα του Σουέζ άρχισαν να εγκλιματίζονται στα νερά μας και που πολλά από αυτά έχουν καταστροφικές συνέπειες στα υπάρχοντα είδη. Απολιθώματα θαλάσσιων θηλαστικών όπως δελφίνια και τεράστιες φάλαινες έχουμε βρει στην ευρύτερη περιοχή Λευκωσίας καθώς και δόντια από πολλά διαφορετικά είδη καρχαριών και οστά θαλάσσιων χελωνών. Τα παλαιότερα απολιθώματα που συναντάμε στην Κύπρο είναι τα θαλάσσια απολιθώματα της ανώτερης τριαδικής περιόδου και με ηλικία πέραν των 200 εκατομμυρίων ετών. Φυσικά αυτήν την περίοδο η Κύπρος δεν υπήρχε. Κατά την ανάδυση της από τη θάλασσα έφερε στην επιφάνεια και τα ιζήματα της αρχέγονης αυτής περιόδου. Τα ιζήματα αυτά τα συναντάμε σε 3-4 διαφορετικές περιοχές της Κύπρου με σημαντικά απολιθώματα, όπως διάφορα είδη από Αμμωνίτες, Belemnites, Hydrozoan και Halobia. Επίσης σημαντικά είναι τα φυτικά απολιθώματα που βρήκαμε, όπως φύλλα από διάφορα φυτά, ξύλα, καρπούς και κουκουνάρια από διάφορα κωνοφόρα άγνωστα δέντρα, που υπήρχαν στο νησί μας και τώρα δεν υπάρχουν. Απολιθώματα από κωνοφόρα δέντρα έχουν βρεθεί σε πολλές περιοχές της Λευκωσίας που μαρτυρούν ότι κατά την Πλειστόκαινο Περίοδο (χρονική περίοδος που κάλυψε από 1.8 εκατ. χρόνια έως 11.000 χρόνια πριν) υπήρχαν απέραντα δάση.

Πρόποδες του Τροόδους

Τα φυτικά απολιθώματα που συναντάμε στην Κύπρο είναι μικρά κομμάτια ξύλου κλεισμένα μέσα σε ιζήματα, απολιθωμένα φύλλα και καρπούς δέντρων, ως επί το πλείστον κουκουνάρια από διάφορα είδη κωνοφόρων δέντρων. Εκπληκτικά είναι τα τεράστια απολιθωμένα κουκουνάρια που βρέθηκαν σε μια περιοχή στους πρόποδες του Τροόδους και ανήκουν σε ένα άγνωστο είδος κωνοφόρου που έζησε στην Κύπρο και εξαφανίστηκε πριν από 1,8 εκατομμύρια χρόνια. Κάρβουνα εκατομμυρίων ετών που έχουν βρεθεί αρκετά μέτρα κάτω από το έδαφος υποδεικνύουν αρχέγονες πυρκαγιές που ήταν αποτέλεσμα κεραυνών. Γενικά τα φυτικά απολιθώματα υποδεικνύουν μια Κύπρο καταπράσινη με απέραντα δάση παντού. Κατά το Ανώτερο Πλειστόκαινο έχουμε παρουσία ενδημικής νησιωτικής πανίδας. Στο Ανώτερο Πλειόκαινο και Πλειστόκαινο είχαμε ισχυρές, γρήγορες κλιματικές μεταβολές. Οι παγετώδεις περίοδοι ακολουθούνταν από θερμότερες μεσοπαγετώδεις περιόδους. Καινούργιες έρευνες έχουν δείξει ότι θα πρέπει να είχαμε μέχρι και 30 παγετώδεις περιόδους τα τελευταία 3 εκατ. έτη (μία κάθε 100.000 χρόνια).

Στις παγετώδεις περιόδους η έκταση της Κύπρου αυξάνει αλλά ποτέ δεν ενώνεται με την κοντινή χέρσο. Μόνο διασπορά μέσω θάλασσας μπορεί να εξηγήσει αυτή τη μοναδική σύνθεση της ενδημικής πανίδας της Κύπρου, όπου στο νησί έφτασαν ζώα με κολυμβητικές ικανότητες. Τα φυτοφάγα ζώα είναι εξαίρετοι κολυμβητές, σε αντίθεση με τα μεγάλα σαρκοφάγα.


Τα φυτά και τα ζώα

Η στάθμη της θάλασσας κατά τις περιόδους αυτές ήταν κατά 100-120 μέτρα περίπου χαμηλότερη από τη σημερινή. Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια των παγετώνων του Πλειστοκαίνου, η Κύπρος απείχε από την πλησιέστερη ξηρά (τον κόλπο Αλεξανδρέττας) περίπου 30 χλμ και με πολλά ενδιάμεσα νησάκια. Επομένως, είτε κολυμπώντας, είτε επιπλέοντας πάνω σε κορμούς δέντρων, τα ζώα αυτά μπόρεσαν να φθάσουν μέχρι το νησί και να το εποικίσουν. Τα ζώα αυτά είναι ιπποπόταμοι (Phanourios minutus), ελέφαντες (E. Cypriotes) (σε κανονικό μεγάλο μέγεθος), η μοσχογαλή, μερικά είδη τρωκτικών (μυγαλές, ακανθοποντικός), χελώνες ξηράς, χελώνες γλυκού νερού, πουλιά και ερπετά. H πλειστοκαινική πανίδα της Κύπρου, όπως και όλων των νησιών της Μεσογείου (Κρήτη, Σαρδηνία, Ρόδο, Τήλο, Κορσική και Σικελία) χαρακτηρίζεται ως μη ισορροπημένη, εξαιτίας της απουσίας των σαρκοφάγων ζώων. Στην Κύπρο το μοναδικό σαρκοφάγο ζώο του Πλειστοκαίνου είναι ένα είδος μοσχογαλής (Geneta plesictοides). Μικρό σαρκοφάγο με μέγεθος μικρότερο από γάτα που τρεφόταν με σαύρες, πουλιά και τρωκτικά. Τα φυτά και τα ζώα που ζουν σε γεωγραφικά απομονωμένες περιοχές έχουν την τάση να αναπτύσσουν ενδημικές μορφές.

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα αυτής της απομόνωσης είναι η δημιουργία γιγαντιαίων μορφών στα μικρού μεγέθους σπονδυλωτά (ερπετά, πτηνά, θηλαστικά) και η δημιουργία νάνων μορφών στα μεγάλου μεγέθους ζώα, όπως οι ελέφαντες, οι ιπποπόταμοι και τα ελάφια.

Αιτίες του νανισμού και του γιγαντισμού στα νησιώτικα οικοσυστήματα είναι: Η μικρή έκταση των νησιών σε σχέση με τις ηπειρωτικές περιοχές, οι μειωμένες πηγές τροφής, η απουσία εχθρών (θηρευτών), η μείωση της γονιδιακής δεξαμενής και η ενδογαμία.

Επίδραση του νανισμού

Οι κυπριακοί ελέφαντες και οι ιπποπόταμοι μετά την επίδραση του νανισμού είχαν μήκος μέχρι 1,5 μέτρο και 75 εκατοστά ύψος και με βάρος περίπου 250 κιλά. Το μικρό μέγεθος, τούς έδωσε μεγαλύτερη ευκινησία και προσαρμοστικότητα στο σχετικά ορεινό και ημιορεινό κυπριακό περιβάλλον και στις περιορισμένες πηγές τροφής. Ακόμα ένα θαύμα της φύσης όπου ο μόνος σκοπός του νανισμού ήταν την επιβίωση των ζώων και η διαιώνιση του είδους.

Με την πάροδο χιλιάδων χρόνων και λόγω της απομόνωσής τους στο νησιώτικο περιβάλλον τα ζώα αυτά εξελίχθηκαν σε ενδημικά ζώα της Κύπρου. Και όταν λέμε ενδημικά ζώα της Κύπρου σημαίνει ότι αυτά τα ζώα ζούσαν στην Κύπρο και πουθενά αλλού στον κόσμο. Η πρώτη αναφορά για την ύπαρξη των ζώων αυτών στην Κύπρο έγινε από τη Βρετανίδα παλαιοντολόγο Ροδοθεα Μπέιτς το 1903.