Οι επιλογές χωρίς μεταφυσική

Όλες οι σημαντικές αποφάσεις που καθόρισαν την πορεία ενός οποιουδήποτε ζητήματος έγιναν εφικτές όταν οι πρωταγωνιστές ξέφυγαν από τους ιστορικούς ιδεότυπους. Όταν δηλαδή κινήθηκαν έξω από το κουτί της καθιερωμένης σκέψης, του «αυτονόητου» μέσα στη δική τους εθνοκοινοτική ομάδα.

Αυτό έκανε ο Μάικλ Κόλλινς το 1920-1922 και δημιούργησε την ανεξάρτητη Δημοκρατία της Ιρλανδίας. Αυτό έκαναν ο Τόνι Μπλερ και ο Μπέρτι Άχερν το 1998, με τη συμφωνία της Μεγάλης Παρασκευής για το ιρλανδικό, για να σταματήσουν την αιματοχυσία δεκαετιών.

Η επιλογή όμως της δημιουργικής συμπεριφοράς, το να βγεις έξω από το κουτί του κυρίαρχου κάθε φορά αφηγήματος, προϋποθέτει μια ισχυρή δυναμική. Στην οποία αντιστέκονται εξίσου ισχυροί παράγοντες.

Η δύναμη του «τώρα»

Ένας από τους λόγους για τους οποίους δεν είναι πάντα εύκολο να κινηθεί κάποιος έξω από την πεπατημένη είναι η συσσωρευμένη δύναμη που έχει το «τώρα». Συνήθως είναι ένα γερό κτίσμα δεκαετιών ή και αιώνων, που κουβαλά μέσα του δαιδαλώδεις διαδρομές φόβων και προσδοκιών. Με υλικά που δένονται στιβαρά μεταξύ τους από τη μονομερή και υποκειμενική ερμηνεία των γεγονότων.

Έτσι, συχνά οι πραγματικές επιλογές κρύβονται πίσω από τους τοίχους του, δεν εκλαμβάνονται καν ως επιλογές. Το 1964, η παραμονή στην ανεξαρτησία δεν ήταν καν επιλογή για την πλειονότητα του πολιτικού προσωπικού των Ελληνοκυπρίων. Το 1992, η επιλογή στην ονομασία «Βόρεια Μακεδονία» ήταν αδιανόητη, ανύπαρκτη, για τη συντριπτική πλειονότητα πολιτικών και κοινωνίας στην Ελλάδα.

Το εκάστοτε «τώρα» είναι πολύ ισχυρό, ακόμη και όταν είναι προφανές το αδιέξοδο. Η επιλογή Νετανιάχου πριν είκοσι χρόνια να θάψει τη συμφωνία του Όσλο (την ιστορική συμφωνία Γιτζάκ Ραμπίν και Γιασέρ Αραφάτ για επίλυση του Παλαιστινιακού) οδηγούσε εξόφθαλμα σε ένα αδιέξοδο, γεμάτο αίμα και πόνο και για τους δύο λαούς. Κι όμως, την επιλογή του πανηγύρισαν εκατομμύρια Εβραίοι και Παλαιστίνιοι, όλοι εραστές του αδιέξοδου «τώρα».

Ο σκληρός πυρήνας

Τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να επιλέγουν τους σκοτεινούς δρόμους ενός μη λειτουργικού σήμερα, αντί τη δημιουργική υπέρβαση;

Τα κυρίαρχα αφηγήματα που κτίστηκαν μέσα σε δεκαετίες ή αιώνες έχουν δύο ισχυρά χαρακτηριστικά:

(α) Ξαναγράφουν την ιστορία στις συνειδήσεις των ανθρώπων. Το 1948 οι Ισραηλινοί θεωρούσαν αναμενόμενη και φυσιολογική την αντίδραση των Παλαιστινίων στην ίδρυση κράτους του Ισραήλ. Εμπλάκηκαν σε πόλεμο μαζί τους γιατί θεωρούσαν ότι ήταν η μόνη τους λύση. Σήμερα, οι περισσότεροι Ισραηλινοί πιστεύουν ότι οι Παλαιστίνιοι αντέδρασαν τότε επειδή ήταν φύσει τρομοκράτες!

(β) Έχουν σκληρό πυρήνα που δύσκολα παραβιάζεται. Υπάρχουν πολλοί Παλαιστίνιοι που δεν συμφωνούν με όσα έκανε η Χαμάς τον Οκτώβριο του 2023. Η συντριπτική πλειονότητά τους όμως θεωρεί τους Εβραίους προσωποποίηση του Σατανά. Γι’ αυτό και δεν έγινε ούτε μια διαδήλωση εναντίον της Χαμάς. Υπάρχουν πολλοί Ισραηλινοί που διαφωνούν με τον Νετανιάχου και κάνουν αλλεπάλληλες διαδηλώσεις. Μόλις όμως το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο εξίσωσε τον Νετανιάχου με τη Χαμάς, συσπειρώθηκαν όλοι γύρω του, θεωρώντας αδιανόητη την εξίσωση.

Άρα, το «διαφωνώ» ή «πιστεύω ότι ήταν λάθος» έχει πολύ μεγάλη απόσταση από το «βγαίνω έξω από το κουτί». Πολύ μεγαλύτερη απ’ όση συνήθως νομίζουμε.

Η μεταφυσική

Ο δρόμος προς τη δημιουργική σκέψη και δράση είναι πιο δύσκολος απ’ ό,τι φαίνεται από μακριά και για έναν άλλο λόγο: Οι κοινότητες (ομάδες, έθνη, ιδεολογικές κοινότητες κ.λπ.) φτιάχνονται με βάση την αίσθηση των κοινών συνδετικών στοιχείων. Αυτή η αίσθηση δημιουργεί πάντα την ανάγκη να επιβεβαιώσει κανείς στο μυαλό του – στην ατομική και στη συλλογική συνείδηση – τους ισχυρούς δεσμούς· με μύθους ή μονόπλευρο φωτισμό της πραγματικότητας.

Μα και τα δύο αυτά δημιουργούν, είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα, ένα μεταφυσικό πέπλο γύρω από το μυαλό. Μια μεταφυσική διάσταση για «το πεπρωμένο», «το θέλημα θεού», «το απόλυτο δίκαιο», «την ιερότητα του σκοπού». Αυτό το πέπλο γρήγορα κολλά πάνω στη σκέψη και γίνεται αδιαχώριστο κομμάτι της. Τόσο πολύ, που για να ξεφύγει από το κουτί ένας πολίτης ή ένας ηγέτης ισοδυναμεί με ένα είδος διανοητικής επανάστασης.

Η διανοητική αυτή επανάσταση έχει να αντιμετωπίσει την υπαρξιακή κόλαση. Το να ανήκεις στο ανθρώπινο είδος σημαίνει να λατρεύεις τον μύθο, να καθησυχάζεις τους φόβους σου με το παραμύθι ως «αλήθεια», να προσδένεις τις προσδοκίες σου στη δύναμη της μεταφυσικής. Βγαίνοντας από το κουτί σημαίνει να ζεις και να σκέφτεσαι χωρίς παρηγορητικούς μύθους και χωρίς ανερμάτιστες προσδοκίες. Κι όμως, να ζεις, να ελπίζεις, και να δρας, κοιτώντας την πραγματικότητα κατάματα.

Δίπλα σ’ αυτό, υπάρχει και η κόλαση του άλλου: Αυτός που ξεφεύγει από το πέπλο θα βρει σίγουρα μπροστά του όσους δεν θέλουν να βγουν. Οι οποίοι, με τα δικά τους μέτρα, θεωρούν από παραδοξότητα μέχρι προδοσία τη διαφυγή από το κουτί. Ο Γιτζάκ Ραμπίν δολοφονήθηκε. Ο Νετανιάχου, ίσως ο πιο διεφθαρμένος πολιτικός στην ιστορία του ισραηλινού κράτους, γίνεται ανεκτός και είναι προστατευόμενος.

Άμος Οζ

Τα πράγματα θα ήταν κατάμαυρα αν δεν υπήρχε η δυναμική της πραγματικότητας. Η ίδια η πραγματικότητα προχωρά ερήμην των ρυθμών μας. Και εκεί που δεν την ακολουθούμε, μας επιβάλλει πράγματα.

Μπορεί η συμφωνία του Μάικλ Κόλινς με τους Βρετανούς για ίδρυση της ανεξάρτητης Ιρλανδίας να θεωρήθηκε προδοσία από πρώην συντρόφους του· οι οποίοι τον δολοφόνησαν λίγους μήνες μετά. Αλλά σήμερα οι Ιρλανδοί τον θεωρούν ήρωα, και επεκτείνουν τη συμφωνία της Μεγάλης Παρασκευής για τη Βόρεια Ιρλανδία. Μπορεί το 1964 να ήταν περίπου προδοσία η μη προσήλωση στην ένωση, όμως το 2024 ούτε το ΕΛΑΜ δεν μιλά ανοιχτά γι’ αυτήν. Παρά τη δύναμη της μεταφυσικής, η πραγματικότητα έχει τη δική της σαρωτική δυναμική. Που σε υποχρεώνει να δεις την αλήθεια γυμνή. Αργά ή γρήγορα, έγκαιρα ή κατόπιν εορτής.

Για το γρήγορα και έγκαιρα, οδηγός ένας άλλος Εβραίος, ο Άμος Οζ: Η συνεννόηση είναι το αντίθετο του θανάτου. Γιατί μπορεί οι τάφοι των προγόνων μας να είναι ιεροί, αλλά πιο ιερές είναι οι ζωές των παιδιών μας.

Το Καλάθι

• …με τους «παίκτες» (1): Η συμμετοχή στις εκλογές θα είναι μαζική. Η ευρωπαϊκή εκστρατεία ευαισθητοποίησης ήταν πρωτοφανής. Όμως, ο βασικός λόγος είναι γιατί ΔΗΣΥ και ΑΚΕΛ δεν τις αντιμετωπίζουν ως ευρωεκλογές, αλλά ως πρόκριμα για το σκηνικό του 2028. Εξ ου και η τεχνητή πόλωση· στο παρασκήνιο και τελευταία και στο προσκήνιο. Εκτός από το γόητρο και τη δυναμική της πρωτιάς, μέσω της έντασης και της πόλωσης επιδιώκουν ο μεν πρώτος τη μείωση των απωλειών προς το ΕΛΑΜ, το δε δεύτερο τη μείωση των απωλειών προς τα υπόλοιπα κόμματα – κυρίως προς το Βολτ.

• …με τους «παίκτες» (2): Η πρόεδρος του ΔΗΣΥ έχει να κερδίσει ή να χάσει πολλά στο «πόκερ» αυτών των εκλογών. Από το στέριωμα στην προεδρία και την εσωτερική αποδοχή μέσα από την πρωτιά, μέχρι την καλλιέργεια του απαραίτητου προφίλ για υποψηφιότητα στις προεδρικές του 2028. Τα στοιχήματα θα χρειάζονται μεν επιβεβαίωση στο ενδιάμεσο (και με τις βουλευτικές σε δύο χρόνια), αλλά τυχόν απώλειες τώρα θα κάνουν τα πράγματα βουνό.

• …με τους «παίκτες» (3): Η ηγεσία του ΑΚΕΛ, σχεδόν τελεσίδικα προσηλωμένη στο εσωτερικό σκηνικό, δεν πολυκαίγεται για τους «παραδοσιακούς» στόχους. Για παράδειγμα, η πρωτιά είναι σημαντικότερη γι’ αυτήν από το ποιοι θα εκλεγούν ευρωβουλευτές, οι σχέσεις με το ΔΗΚΟ σημαντικότερες από το αν θα υπάρχει Κυπριακό μετά την Ολγκίν, και πάει λέγοντας. Η «σχεδόν επιτυχία» με Μαυρογιάννη είναι οδηγός. Κι αν όλα πάνε καλά, το μόνο πρόβλημα θα είναι «ποιος υποψήφιος θα είναι αποδεκτός από το ΔΗΚΟ το 2028».