Δρ Κωνσταντίνος Φίλης για ελληνοτουρκικά και Κυπριακό: Ο χρόνος δεν λειτουργεί υπέρ της Αθήνας και της Λευκωσίας

Τα βήματα του ελληνοτουρκικού διαλόγου περιγράφει σε συνέντευξη στον «Π», ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και διευθυντής Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος, δρ Κωνσταντίνος Φίλης. Εξηγεί, ταυτόχρονα, ποιες είναι οι ατζέντες των δύο χωρών και οι κόκκινες γραμμές της Ελλάδας. Υποστηρίζει δε, ότι θα μπορούσαν να προχωρήσουν οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία χωρίς λύση του Κυπριακού, «αρκεί να μην βρεθούμε σε μια κατάσταση όπου η Τουρκία θα προσπαθεί μαζί με τους Τ/Κ να επιβάλουν τετελεσμένα στο Κυπριακό, όπως στην περίπτωση της Πύλας και της περίκλειστης πόλης των Βαρωσίων».

Πώς έχει προκύψει αυτή η νέα περίοδος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις;

Η νέα περίοδος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις έχει να κάνει με την κακή πορεία της τουρκικής οικονομίας και με την υποχρέωση του κ. Ερντογάν στις εθνικές εκλογές να εξασφαλίσει μια σχετική ηρεμία στις σχέσεις της χώρας του με τις ΗΠΑ και την ΕΕ, για να καθησυχάσει τις αγορές και να δημιουργήσει σταδιακά τις συνθήκες, ώστε να αρχίσει η χώρα να προσελκύει και πάλι επενδύσεις. Για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, δεν έγιναν επενδύσεις στην Τουρκία, κυρίως άμεσες ξένες επενδύσεις. Υπήρχαν χρήματα τα οποία εξασφαλίζονταν από το Κατάρ, αργότερα από τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, αλλά αυτά ήταν τονωτικές ενέσεις.

Το δεύτερο στοιχείο αφορά την προσπάθεια της Τουρκίας να εξασφαλίσει τα F-16. Από τη στιγμή που η Τουρκία αποκλείστηκε από το πρόγραμμα των F-35, δημιουργήθηκε μεγάλη ανάγκη για την εξασφάλιση των F-16 για την άμυνα της χώρας. Όμως, αποδείχθηκε ότι τα F-16 δεν θα μπορούσε να τα εξασφαλίσει όσο η Τουρκία στρεφόταν εχθρικά κατά της Ελλάδας, λόγω κάποιων ενεργειών που έγιναν στο αμερικανικό Κογκρέσο.

Το τρίτο στοιχείο αφορά τους σεισμούς στην Τουρκία. Η ακαριαία αντίδραση της ελληνικής πλευράς σε ένα τυχαίο γεγονός, όπως αυτή η φυσική καταστροφή, έφερε σε δύσκολη θέση την Τουρκία, διότι λίγο καιρό πριν ο Ερντογάν έλεγε «θα έρθουμε μια νύχτα ξαφνικά». Στο τέλος, φάνηκε ότι οι Έλληνες μπορούσαν ναέρθουν μια νύχτα ξαφνικά, όχι για να εισβάλουν αλλά για να βοηθήσουν. Βέβαια, οι σεισμοί επέτειναν περαιτέρω το οικονομικό πρόβλημα της Τουρκίας.

Το τέταρτο στοιχείο έχει να κάνει με τη διαπίστωση της Τουρκίας ότι δεν είχε αποτελέσματα η πολιτική του τσαμπουκά απέναντι στις χώρες της περιοχής, όπως το Ισραήλ και η Αίγυπτος. Αυτό αποδεικνύει η αναδίπλωση της Τουρκίας σε σχέση με τις δύο πιο πάνω χώρες. Όλοι αυτοί οι λόγοι άνοιξαν μια νέα σελίδα αποκλιμάκωσης και εξομάλυνσης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Γιατί μέχρι στιγμής δεν είδαμε να συμβαίνει κάτι ανάλογο στο Κυπριακό;

Το Κυπριακό είναι ένα πεδίο που οι Τούρκοι θεωρούν ότι έχουν ακόμη περιθώρια ανοχής της διεθνούς κοινότητας. Σας θυμίζω ότι από το 2013, η Τουρκία είχε κάνει σουρωτήρι την κυπριακή υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ με σεισμικές έρευνες. Από το 2019 και μετά, έκανε και ερευνητικές γεωτρήσεις στην κυπριακή υφαλοκρηπίδα. Η αντίδραση της ΕΕ αφορούσε κάποιες χλιαρές κυρώσεις που δεν επηρέασαν κανένα και αυτό διότι υπάρχει, δυστυχώς, η εικόνα σε κάποιους στο εξωτερικό ότι οι Τ/Κ είναι τα θύματα της μη λύσης του Κυπριακού, διότι το 2004 ψήφισαν υπέρ του σχεδίου Ανάν, ανεξάρτητα αν το σχέδιο ήταν καλό ή κακό. Αυτό δίνει έναν βαθμό ανοχής της διεθνούς κοινότητας απέναντι στην Τουρκία.

Ποια είναι τα βήματα στον ελληνοτουρκικό διάλογο που επαναρχίζει;

Τα βήματα έχουν ως ακολούθως: Πρώτο βήμα, η αποκλιμάκωση. Δεύτερο βήμα, η διατήρηση του μορατόριουμ. Παράλληλο βήμα με τα προηγούμενα δύο, η αποκατάσταση των καναλιών επικοινωνίας. Άρα, όσο διατηρείται η αποκλιμάκωση και το μορατόριουμ ενεργειών και δηλώσεων, θα υπάρξει σχετική αποκατάσταση της εμπιστοσύνης. Αυτά είναι τα τέσσερα βήματα που προηγούνται του πέμπτου βήματος, που είναι η διερεύνηση. Αυτό που θα γίνει με τις πολιτικές διαβουλεύσεις είναι ουσιαστικά μια διερεύνηση για το ποια θα μπορούσε να είναι η ατζέντα του διαλόγου. Προφανώς, στις πολιτικές διαβουλεύσεις η κάθε πλευρά θα θέλει να θέσει όλα τα ζητήματα. Αλλά, το ποια ζητήματα τελικά είναι αυτά τα οποία θα συζητηθούν, είναι το έκτο βήμα.

Ποιες είναι οι ατζέντες των δύο χωρών;

Η Τουρκία έχει πολύ συγκεκριμένη ατζέντα. Αποστρατικοποίηση νησιών που συνδέονται με την κυριαρχία, γκρίζες ζώνες, δυσαρμονία εναέριου χώρου με χωρικά ύδατα, μειονότητα. Αυτά είναι τα βασικά ζητήματα στην τουρκική ατζέντα. Η ατζέντα της Ελλάδας περιλαμβάνει την οριοθέτηση ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας. Όλα τα υπόλοιπα ζητήματα, η Ελλάδα θεωρεί ότι είναι λυμένα με τη Συνθήκη της Λωζάνης (βλέπε μειονότητα). Βέβαια, ο τρόπος αντιμετώπισης της ελληνικής μουσουλμανικής μειονότητας, που η Άγκυρα βαφτίζει τουρκική, δεν υπήρξε πάντα υποδειγματικός, αλλά όσο περνάει ο καιρός, η μεταχείριση γίνεται ακόμα καλύτερη και δεν συγκρίνεται με τη μεταχείριση της ελληνικής μειονότητας στην Τουρκία. Το αποδεικνύουν, άλλωστε, οι αριθμοί αυτό. Δεν χρειάζεται να πω κάτι περισσότερο. Συνεπώς, αν η Τουρκία θέλει να συζητήσουμε το ζήτημα οριοθέτησης ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας, προφανώς αυτό προϋποθέτει κάποιους είδους προσυνεννόηση για τα χωρικά ύδατα. Τα χωρικά ύδατα είναι ζήτημα κυριαρχίας. Η ΑΟΖ και η υφαλοκρηπίδα είναι κυριαρχικό δικαίωμα. Τα χωρικά ύδατα μπορεί να τα επεκτείνει μονομερώς η Ελλάδα σε όλη την επικράτεια έως τα δώδεκα μίλια. Αυτό προβλέπει η Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (1982). Για να φτάσουμε στο σημείο ενός συνυποσχετικού με την Τουρκία που θα μας οδηγήσει στη Χάγη και θα έχει μόνο μια διαφορά, την οριοθέτηση ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας, θα πρέπει η Ελλάδα να προβεί από πριν σε επέκταση των χωρικών υδάτων της. Γιατί, αν πάμε να οριοθετήσουμε ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα στη Χάγη και δεν έχουμε προβεί σε επέκταση, δεν θα μπορούμε να το κάνουμε μετά. Δεν απαιτείται και δεν πρόκειται να συμφωνηθεί με την Τουρκία, αλλά θα υπάρξει μια ενημέρωση της Άγκυρας για το τι πρόκειται η Ελλάδα να πράξει μέσα από την επέκταση των χωρικών της υδάτων. Με την προϋπόθεση ότι, κατόπιν αυτής της ενημέρωσης, θα υπογραφεί συνυποσχετικό για την ΑΟΖ και την υφαλοκρηπίδα.

Πολλοί θεωρούν ότι η Ελλάδα και η Κύπρος δεν πρέπει να μπαίνουν σε διαπραγματευτικό διάλογο με την Τουρκία και προτάσσουν άλλες οδούς και στρατηγικές, αναμένοντας καλύτερες μέρες. Είναι ρεαλιστική αυτή η προσέγγιση και χωρίς κόστος για την Αθήνα και τη Λευκωσία;

Ο χρόνος δεν έχει λειτουργήσει ούτε υπέρ της Αθήνας, ούτε υπέρ της Λευκωσίας, από το 1974 και μετά. Η Τουρκία δημιούργησε μια κατάσταση όπου το τετελεσμένο της παράνομης κατοχής, ως αποτέλεσμα της εισβολής του 1974, έχει πλέον κατοχυρωθεί και η συζήτηση που γίνεται για την Κύπρο από πλευράς Τουρκίας δεν αφορά σε διζωνική δικοινοτική ομοσπονδία, αλλά στην αναγνώριση κυριαρχικής ισότητας για το ψευδοκράτος. Σαράντα εννέα χρόνια μετά, οι συνθήκες στην Κύπρο είναι χειρότερες και το βλέπουμε σήμερα στα Βαρώσια και στην Πύλα.

Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, από το 1974 και εντεύθεν δεν ασκεί τα κυριαρχικά δικαιώματά της, ειδικότερα μετά το 1995, όπου προέκυψε το τουρκικό casus belli, δεν έγινε καν επέκταση των χωρικών υδάτων, χωρίς να είναι το casus belli ο κυριότερος λόγος. Ο κυριότερος λόγος έχει να κάνει με την αντίδραση του διεθνούς παράγοντα, διότι εμείς θα θέλαμε σε μια τέτοια ενέργεια να είχαμε την υποστήριξη ή τουλάχιστον την ανοχή του διεθνούς παράγοντα. Το σημαντικότερο είναι ότι η Τουρκία διανθίζει συνεχώς τις διεκδικήσεις της απέναντι στην Αθήνα, βάζει νέα θέματα στο τραπέζι και προσπαθεί να επιβάλει τετελεσμένα, όπως για παράδειγμα οι σεισμικές έρευνες του Ορούτς Ρέις νοτίως του Καστελόριζου.

Η επίλυση του Κυπριακού αποτελεί βασική προϋπόθεση της προσπάθειας βελτίωσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων; Θα μπορούσε, δηλαδή, να επιτευχθεί συμφωνία Αθήνας - Άγκυρας χωρίς λύση στο Κυπριακό;

Το δίλημμα είναι τεχνητό. Σε ιδανικό περιβάλλον θα είχαμε λύση του Κυπριακού και διευθέτηση της ελληνοτουρκικής διαφοράς που έχει να κάνει με ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα, με την Τουρκία να μην εγείρει άλλα ζητήματα, όπως αυτά που αναφέραμε παραπάνω. Θα πρέπει, όμως, να είμαστε ρεαλιστές. Επηρεάζονται οι ελληνοτουρκικές σχέσεις από την πορεία του Κυπριακού; Επηρεάζονται. Είναι η Κυπριακή Δημοκρατία πολλαπλασιαστής ισχύος για την Ελλάδα και η Ελλάδα για την Κύπρο; Ναι. Εδώ, θα ήθελα να προσθέσω και τη διάσταση του ενεργειακού, που είναι στρατηγικού χαρακτήρα. Θα ήταν για την Τουρκία καλό σενάριο να μην υπήρχε η Κύπρος ή να είναι το σύνολο της Κύπρου ελεγχόμενο από αυτήν; Προφανώς και θα ήταν, αλλά θα πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει. Θα μπορούσαν, ωστόσο, να προχωρήσουν οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία χωρίς λύση του Κυπριακού; Αυτό συμβαίνει, παρά το τέλμα στο Κυπριακό ζήτημα. Θα επιβαρύνονταν αν σήμερα η Άγκυρα παραβίαζε την κυπριακή υφαλοκρηπίδα; Ασφαλώς. Αυτό που πρέπει οπωσδήποτε να αποφύγουμε είναι μια κατάσταση όπου η Τουρκία θα προσπαθεί μαζί με τους Τ/Κ να επιβάλουν τετελεσμένα στο Κυπριακό (βλέπε Βαρώσια και Πύλα) και όταν η Ελλάδα αντιδράσει, να θεωρηθεί ότι είναι δήθεν η κακότροπη πλευρά που μπλοκάρει τη συζήτηση με την Τουρκία, ενώ είναι η τελευταία και ο Τατάρ, που με την πρόταση περί διχοτόμησης, ναρκοθετούν τον διάλογο ανάμεσα στις δύο κοινότητες.