Τον λάτρεψε η Δύση, τον μίσησε η Ανατολή

Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης. Ο άνθρωπος για τον οποίο γράφτηκαν ύμνοι στο εξωτερικό, αλλά έφυγε λησμονημένος από την ίδια του τη χώρα. Από χθες Σάββατο αναπαύεται στο κοιμητήριο Νοβοντέβιτσε της μοσχοβίτικης γης, δίπλα στην πολυαγαπημένη του σύζυγο Ραΐσα. Χωρίς να προηγηθούν τα γνωστά, για τα σοβιετικά δεδομένα τελετουργικά μίας κηδείας, χωρίς καν την παρουσία του Προέδρου Πούτιν, ο οποίος είχε «βεβαρυμένο» πρόγραμμα, όπως είπε ο εκπρόσωπός του.

Ποια κληρονομιά αφήνει ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς Γκορμπατσόφ, το αγροτόπαιδο από ένα σολχόζ - αγροτικός συνεταιρισμός - της Σταυρούπολης που έφτασε μέχρι το ύπατο αξίωμα της Σοβιετικής Ένωσης, έχοντας το θλιβερό προνόμιο να είναι ο τελευταίος πρόεδρός της (1985-1991);

Όλα αυτά τα χρόνια γράφτηκαν πολλά και με τον θάνατό του ακόμα περισσότερα. Ένα είναι βέβαιο. Υπήρξε μία από τις πιο πολυσυζητημένες και αμφιλεγόμενες προσωπικότητες του αιώνα που έζησε. Και ίσως η Ιστορία κάποτε πει την αψεγάδιαστη μαρτυρία της.

Στο παρόν κείμενο επιχειρούμε μία σκιαγράφηση της πολιτικής κληρονομιάς του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Τρεις άνθρωποι με πολύμορφη και πολύχρονη παρουσία στη δημόσια σφαίρα μιλούν για τον τελευταίο σοβιετικό ηγέτη. Και οι τρεις είχαν ενεργό πολιτειακό ρόλο, ενόσω ο Γκορμπατσόφ κυβερνούσε την αχανή τη χώρα: Γιώργος Βασιλείου, πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Μιχάλης Παπαπέτρου και Αντρέας Χρίστου - αμφότεροι υπηρέτησαν διάφορα δημόσια, αλλά και κομματικά αξιώματα - καταθέτουν την άποψή τους και αποτιμούν την παρουσία Γκορμπατσόφ στο σοβιετικό, αλλά και οικουμενικό γίγνεσθαι.

Γιώργος Βασιλείου: Ήταν ένας μεγάλος ηγέτης

Ως Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας ο Γιώργος Βασιλείου συνάντησε αρκετές φορές τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. «Ήταν ένας οραματιστής. Και το μεγαλύτερό του όραμα ήταν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Οραματιζόταν έναν κόσμο στον οποίο οι λαοί θα ζουν ειρηνικά. Κι αυτό εκτιμώ ότι ήταν η μεγαλύτερη συνεισφορά του στην οικουμένη. Αυτό το όραμα, όμως, δεν μπορούσε να υλοποιηθεί μόνο από τον ίδιο», λέει στον «Π» ο κ. Βασιλείου. Κι εκτιμά πως ο Γκορμπατσόφ ήθελε να αλλάξει τη ζωή του σοβιετικού πολίτη προς το καλύτερο. «Έπρεπε να κάνει μεταρρυθμίσεις για να το πετύχει και για να καταστεί αυτό εφικτό χρειαζόταν η βοήθεια του Κομμουνιστικού Κόμματος. Αλλά το ΚΚΣΕ δεν ήταν πια το ίδιο. Ο Γκορμπατσόφ μείωσε τη δύναμη του ΚΚΣΕ, άρα δεν μπορούσε να έχει τη βοήθειά του. Ήταν την ίδια ώρα και θύμα του κόμματος», σημειώνει και ανακεφαλαιώνει: «Μεγάλος ηγέτης, με όραμα. Και τέτοιους οραματιστές δεν έχει πολλούς ο κόσμος».

Στις συναντήσεις τους ο Γιώργος Βασιλείου ενημέρωνε τον σοβιετικό ομόλογό του για το Κυπριακό. «Δεν ήξερε πολλά για την Κύπρο, τον ενημέρωσα εκτενώς από την πρώτη μας συνάντηση. Και μας βοήθησε πολύ στο Συμβούλιο Ασφαλείας».

Μιχάλης Παπαπέτρου: Η δικαίωση θα έρθει μετά

«Ο θάνατος του Γκορμπατσόφ δημιουργεί ένα τεράστιο κενό στην ανθρωπότητα. Μπορεί να μην έτυχε κατά τη διάρκεια της ζωής του την πλήρη, την καθολική δικαίωση, όμως αυτή, κατά τη γνώμη μου, θα έρθει σε μεταγενέστερο στάδιο, σε μερικές δεκαετίες. Εξάλλου, αυτό είναι σύνηθες, τόσο σε πολιτικούς, επιστήμονες, σε ανθρώπους της τέχνης, των οποίων η προσφορά και το έργο τους αναγνωρίζεται μετά θάνατον και μετά από πολλά χρόνια», δηλώνει ο Μιχάλης Παπαπέτρου και αναλύει στη συνέχεια τη δράση του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ τόσο εντός, όσο κι εκτός Σοβιετικής Ένωσης.

Ο Γκορμπατσόφ, εκτιμά ο κ. Παπαπέτρου, επιχείρησε να συνδέσει τον σοσιαλισμό με τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Κι απέτυχε. Και ο λόγος που απέτυχε, εξηγεί, ήταν γιατί, «την ώρα που επιχείρησε το εγχείρημά του ήταν ήδη πολύ αργά. Ο υπαρκτός σοσιαλισμός ήταν πλέον ανεπανόρθωτα άρρωστος, πολιτικά, οικονομικά και ιδεολογικά νεκρός».

Αν, όμως, υπάρχει κάτι για το οποίο πρέπει να τον θυμάται η ανθρωπότητα, επισημαίνει ο κ. Παπαπέτρου είναι γιατί, «μας δίδαξε και μας έδωσε το μήνυμα ότι υπάρχει σοσιαλισμός με δημοκρατία, με ανθρώπινα δικαιώματα, που αντιμάχεται τις καταπιέσεις, τις φυλακίσεις… Αυτός ο πραγματικός σοσιαλισμός ο οποίος εξαφανίστηκε μέσα στο μοντέλο του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ αμφισβήτησε την ταύτιση του πραγματικού σοσιαλισμού με την καταπίεση, την ανελευθερία, τα εγκλήματα και την έλλειψη δημοκρατίας. Και μόνο γι' αυτό η ανθρωπότητα θα τον ευγνωμονεί», πιστεύει ο Μ. Παπαπέτρου.

Του ζητάμε να σχολιάσει το γεγονός ότι το εξωτερικό τον υποδέχθηκε τότε με ύμνους και σήμερα τον αποχαιρετά με διθυράμβους, ενώ η ίδια του η χώρα τον έχει λησμονήσει: «Αυτό είναι μία πραγματικότητα και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με τις εξελίξεις που επήλθαν στην ίδια τη χώρα. Μία χώρα η οποία διολίσθησε μέσα από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωση. Τα ηνία της εξουσίας πέρασαν σε πολύ ατομικιστικά συμφέροντα, σε ιδανικά που δεν είχαν καμία σχέση με τον σοσιαλισμό, με αποτέλεσμα η μετασοβιετική Ρωσία του Γέλτσιν και του Πούτιν ουσιαστικά να συγκρίνεται με την πιο ακραία μορφή του καπιταλισμού που έζησε η ανθρωπότητα. Ίσως στην Αμερική το Φαρ Ουέστ να είναι ένα μέτρο σύγκρισης», επισημαίνει.

Αν ήταν ο Γκορμπατσόφ σήμερα στην εξουσία και με τις ισχύουσες συνθήκες και δεδομένα, «ασφαλέστατα» θα αποφευγόταν ο πόλεμος στην Ουκρανία, πιστεύει ο Μ. Παπαπέτρου. Και εισαγάγει στην κουβέντα μας μία ακόμα «τολμηρή» θέση. Για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ευθύνεται η αποτυχία του υπαρκτού σοσιαλισμού και όχι ο Γκορμπατσόφ. «Η διάλυση ουσιαστικά δρομολογήθηκε, άνοιξε η πόρτα της, όταν κάποιοι “ορθόδοξοι“ κομμουνιστές οργάνωσαν το πραξικόπημα ενάντια στον Γκορμπατσόφ, με αποτέλεσμα να διαλυθούν τα πάντα. Τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης τη δρομολόγησε η καταπίεση που ασκήθηκε πάνω στα συστατικά μέρη της Σοβιετικής Ένωσης, πάνω στους λαούς της. Τη δρομολόγησε η αποτυχία της χώρας να ενσωματώσει όλους αυτούς τους λαούς, τη δρομολόγησε η αποτυχία του υπαρκτού σοσιαλισμού με την έλλειψη δημοκρατίας, τις διώξεις κ.λπ., που ουσιαστικά διέλυσαν το όνειρο της νέας ζωής και του νέου τύπου ανθρώπου».

Με τη σύζυγό του Ραΐσα

Ανδρέας Χρίστου: Αμφιλεγόμενη προσωπικότητα

«Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ είναι μία αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, το ίδιο και η πολιτική του παρουσία. Ανήκει στη νεότερη γενιά των σοβιετικών ηγετών η οποία είχε διαφορετικά γνωρίσματα από τους προκατόχους της. Η παρουσία του, όπως και αυτή της συζύγου του, έδωσε μία νέα εικόνα στη Σοβιετική Ένωση. Οι θέσεις του για διαφάνεια και ανασυγκρότηση (γκλάσνοστ - περεστρόικα) έστειλαν μηνύματα ανανέωσης, ανασύνταξης της σοβιετικής κοινωνίας και οικονομίας. Οι θέσεις του για τα οικουμενικά προβλήματα που χρειάζονταν συλλογική, όλης της ανθρωπότητας, διαχείριση, επίσης χαιρετίστηκαν», σημειώνει ο Α. Χρίστου. Αναγνωρίζει πως όταν ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας ο Γκορμπατσόφ υπήρχε μία στασιμότητα στην οικονομία, μία σειρά κοινωνικών ζητημάτων έπρεπε να τύχουν αντιμετώπισης και η χώρα περνούσε μία δύσκολη περίοδο λόγω των τεράστιων δαπανών που απαιτούνταν για την αντιμετώπιση του λεγόμενου πολέμου των άστρων, «που οργάνωσαν οι ΗΠΑ, όχι τυχαία». Όμως, η διαχείριση αυτών των σοβαρών θεμάτων δεν ήταν από την πλευρά του Γκορμπατσόφ και των συνεργατών του αντίστοιχη με την πραγματική τους δυσκολία, εκτιμά και σημειώνει την «αποδόμηση αρχών και αρμοδιοτήτων, χωρίς να υπάρχουν μελετημένα υποκατάστατα», όπως λέει. Κι εξηγεί: «Οι κινήσεις του εσωτερικά έδιναν την εντύπωση άγνοιας των κανόνων της οικονομίας και της πολιτικής. Την ίδια εντύπωση έδινε και η διαχείριση των σχέσεων της Σοβιετικής Ένωσης με τις ΗΠΑ και τη Δύση. Υπήρχε ένας ερασιτεχνισμός τον οποίο παραδέχθηκε και ο Έντβαρντ Σιεβαρτνάτζε, (ΥΠΕΞ 1985 -1991). Υπήρχε εκ μέρους του Γκορμπατσόφ μία υπερβολική εμπιστοσύνη στα λόγια και τις υποσχέσεις των Δυτικών, μία αδεξιότητα στην υπεράσπιση και κατοχύρωση της Σοβιετικής Ένωσης και των συμμάχων της. Υπήρξε μία υποτίμηση της πολύχρονης υπονομευτικής δραστηριότητας που για δεκαετίες στρεφόταν ενάντια στη χώρα του». Όλη αυτή η κατάσταση, επισημαίνει ο Α. Χρίστου, «οδήγησε στο καταστροφικό φαινόμενο Γέλτσιν, στη διαπόμπευση της χώρας, στον κατατεμαχισμό της Σοβιετικής Ένωσης, την καταλήστευση του τεράστιου εθνικού πλούτου, τη διάλυση της σοσιαλιστικής κοινότητας, την υποχώρηση των αριστερών και εργατικών κομμάτων, στην οπισθοχώρηση των απελευθερωτικών κινημάτων».

Ο Γκορμπατσόφ, κατά τον Α. Χρίστου, δεν μπορεί να πιστώνεται με τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου. Μπορεί να τερματίστηκε από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης και της Ρωσίας. Από την πλευρά των Δυτικών ουδόλως τερματίστηκε. Άλλαξε χαρακτήρα με αμετάθετο στόχο την πολιτική, οικονομική και στρατιωτική χαλιναγώγηση της Ρωσίας, όπως εξηγεί και σημειώνει πως κανένας από τους διακηρυγμένους στόχους του δεν επετεύχθη. Αντίθετα, η ανθρωπότητα έγινε ακόμα πιο άδικη, πιο σκληρή για τα φτωχά κράτη και τους καταπιεζόμενους λαούς, η αντιπαράθεση κεφαλαίου και εργασίας έχει γιγαντωθεί.

ΑΚΕΛ και Γκορμπατσόφ

Ρωτήσαμε για τη στάση του ΑΚΕΛ τα χρόνια εκείνα. Πώς έκρινε την κατάσταση. Παραδέχεται πως τότε στο κόμμα υπήρχε μία συμπάθεια προς την προσπάθεια του Γκορμπατσόφ, γιατί «όλοι μας βλέπαμε πως υπήρχαν αδιέξοδα. Έβλεπαν όλοι την ανάγκη ανασυγκρότησης, ανανέωσης, επαναμελέτης των οικονομικών δεδομένων. Όμως, ταυτόχρονα, υπήρχε η αίσθηση ότι ο Γκορμπατσόφ και η ομάδα του έβγαζε ένα τούβλο από το οικοδόμημα, αλλά δεν έβαζε άλλο στη θέση του. Γινόταν αποψίλωση του οικοδομήματος χωρίς να τοποθετείται στη θέση του νέο υλικό που να αντιστοιχεί στους διακηρυγμένους στόχους».

Υπήρχαν στο ΑΚΕΛ οι χωρίς δεύτερη σκέψη θιασώτες της πολιτικής Γκορμπατσόφ, υπήρχαν και οι σκεπτικιστές, σημειώνει ακόμη. Αυτοί που διερωτούνταν πώς θα προχωρήσει το πράγμα. Στη συνέχεια, υπενθυμίζει τα γεγονότα της διάσπασης στο ΑΚΕΛ και σημειώνει πως η αποχώρηση μιας ομάδας στελεχών σχετιζόταν και με τη διαφορετική αντιμετώπιση για τις εξελίξεις στη Σοβιετική Ένωση. «Η κατάσταση στη Σοβιετική Ένωση είχε καταλυτική παρέμβαση παντού. Στην περίπτωση του ΑΚΕΛ είχαν ίσως περισσότερη επίδραση τα γεγονότα γύρω από τη διαδοχή του Εζεκία Παπαϊωάννου το 1988. Το ΑΚΕΛ, όμως, είχε από αυτές τις εξελίξεις το χαμηλότερο κόστος σε σχέση με άλλα κόμματα. Το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, για παράδειγμα, από τα πανίσχυρα της Ευρώπης, αλλά και άλλα κομμουνιστικά, αριστερά κόμματα υπέστησαν ένα σοκ από το οποίο δεν συνήλθαν. Υπήρχαν και άλλοι παράγοντες, βέβαια, δεν ήταν μόνο τα γεγονότα στην τότε Σοβιετική Ένωση», σημειώνει ο Α. Χρίστου.