«Σκέψεις για το φυσικό αέριο τής Κύπρου» των Δρος Έλληνα και Α. Μαυρογιάννη

Με μια συμφωνία για την ανάπτυξη του κοιτάσματος Αφροδίτη υπό συζήτηση και μια άλλη που είναι πιθανό να ακολουθήσει στις αρχές του επόμενου έτους για την ανάπτυξη του τεμαχίου 6, το φυσικό αέριο της Κύπρου είναι ξανά στο κέντρο της προσοχής. Προλαμβάνοντας συμφωνίες, ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Χακάν Φιντάν, πρότεινε τον Οκτώβριο ότι οι Τουρκοκύπριοι και οι Ελληνοκύπριοι θα μπορούσαν από κοινού να εκμεταλλευτούν τους πόρους φυσικού αερίου του νησιού χωρίς προηγούμενη λύση του Κυπριακού, παρόμοια με τη συμφωνία μεταξύ Λιβάνου και Ισραήλ με τη μεσολάβηση οι ΗΠΑ. Έκτοτε, ο πόλεμος στη Γάζα περιέπλεξε τις γεωπολιτικές ισορροπίες στην περιοχή, προκαλώντας ρήγμα μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ, αναβάλλοντας την αναμενόμενη συνεργασία τους στον ενεργειακό και σε άλλους τομείς. Επηρεάζει, επίσης, τις ροές ενέργειας, ιδιαίτερα τις ροές φυσικού αερίου από το Ισραήλ προς την Αίγυπτο και την Ιορδανία.

Η Κύπρος δεν απέρριψε την πρόταση Fidan, αλλά απάντησε επαναλαμβάνοντας τη μακροχρόνια θέση της: Μετά την αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας θα ακολουθήσουν συζητήσεις με την Τουρκία βάσει του διεθνούς δικαίου και του δικαίου των θαλασσών για την οριοθέτηση των ΑΟΖ μεταξύ των δύο χωρών. Ωστόσο, η απόρριψη των ενεργειακών προτάσεων της Τουρκίας δεν αρκεί. Η Κύπρος θα πρέπει επίσης να είναι έτοιμη με αντιπροτάσεις που θα μπορούσαν να συμβάλουν στην αναζωογόνηση και την επιτάχυνση των συνομιλιών για το Κυπριακό. Μπορεί όμως η πρόταση Fidan να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία οργανικών συνθηκών για λύσεις χωρίς να υπαναχωρήσουμε από τη μακροχρόνια θέση ότι η λύση του Κυπριακού αποτελεί προϋπόθεση;

Ωστόσο, πριν απαντήσουμε σε αυτό, ας δούμε τις πραγματικότητες στο έδαφος. Το πρώτο ερώτημα που πρέπει να τεθεί, είναι ποιος έχει πραγματικά το δικαίωμα να αναπτύξει αυτό το φυσικό αέριο. Στο πλαίσιο των Συμβάσεων Καταμερισμού Παραγωγής (PSC) που έχει συνάψει η κυβέρνηση της Κύπρου, η εταιρεία εκμετάλλευσης πετρελαίου ενός αδειοδοτημένου τεμαχίου έχει αποκλειστικά δικαιώματα για τη διεξαγωγή όλων των εργασιών υδρογονανθράκων στο τεμάχιο. Αυτό περιλαμβάνει την ανάπτυξη και εκμετάλλευση τυχόν ευρημάτων φυσικού αερίου. Παρ' όλο που τέτοια σχέδια απαιτούν έγκριση από την κυβέρνηση, η κυβέρνηση δεν μπορεί να επιβάλει τα δικά της σχέδια εκτός εάν συμφωνήσει η εταιρεία εκμετάλλευσης. Εξ ου και η τρέχουσα διαμάχη με την Chevron για το σχέδιο ανάπτυξης του Αφροδίτη.

Το δεύτερο ερώτημα είναι τι ακριβώς συνεπάγεται η συμφωνία Λιβάνου-Ισραήλ και πώς μπορεί αυτή να σχετίζεται με την Κύπρο; Πρώτον, είναι μια συμφωνία οριοθέτησης ΑΟΖ. Ως αποτέλεσμα, οι δύο χώρες έχουν πλέον ένα συμφωνημένο όριο μεταξύ των ΑΟΖ τους. Δεύτερον, περιλαμβάνει μια διάταξη για τη συνεκμετάλλευση τυχόν ευρημάτων φυσικού αερίου που διασκελίζουν αυτό το όριο. Αλλά δεν παρέχει κανένα δικαίωμα στο Ισραήλ για το τι κάνει ο Λίβανος εντός του τεμαχίου 9, που επηρεάζεται από αυτή τη συμφωνία.

Φορέας εκμετάλλευσης

Ο φορέας εκμετάλλευσης του τεμαχίου 9 του Λιβάνου παραμένει η TotalEnergies και η TotalEnergies παραμένει υπεύθυνη για την εξερεύνηση και την εκμετάλλευση τυχόν ευρημάτων φυσικού αερίου σύμφωνα με την αδειοδότηση της από την κυβέρνηση του Λιβάνου.

Πώς, λοιπόν, μεταφράζεται αυτή η συμφωνία στην Κύπρο; Τι σημαίνει «από κοινού εκμετάλλευση»;

Είναι πολύ πιθανό ότι η κυπριακή κυβέρνηση να ήταν πρόθυμη να συζητήσει την οριοθέτηση της ΑΟΖ με την Τουρκία, ακόμη και να εξετάσει διαμεσολάβηση, όπως συνέβη μεταξύ Λιβάνου και Ισραήλ – όπου επιτυχή μεσολάβηση παρείχαν οι ΗΠΑ; Αυτό θα μπορούσε να επεκταθεί σε ευρύτερες συζητήσεις μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για την εξομάλυνση των θαλάσσιων ζωνών τους, εάν αυτές πραγματοποιηθούν.

Ωστόσο, οι νομικά δεσμευτικές συμφωνίες αδειοδότησης PSC -και τα δικαιώματα στην έρευνα και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων- με τις εταιρείες πετρελαίου που βρίσκονται σε λειτουργία παραμένουν σε ισχύ, όπως και στον Λίβανο.

Επιπλέον, με σχεδόν όλα τα αδειοδοτημένα τεμάχια στην κυπριακή ΑΟΖ που είναι πιθανό να περιέχουν υδρογονάνθρακες, δεν αναμένεται να πραγματοποιηθούν νέοι γύροι αδειοδότησης στο άμεσο μέλλον. Άρα, νέες αδειοδοτήσεις δεν μπαίνουν στην εξίσωση.

Αυτό αφήνει τη διαχείριση και εποπτεία των PSCs, την έγκριση σχεδίων ανάπτυξης τυχόν ευρημάτων φυσικού αερίου και την κατανομή τυχόν εσόδων που προκύπτουν από την εκμετάλλευση τέτοιων ευρημάτων.

Όπως διαπιστώνει η Κύπρος από τη διαμάχη της με την Chevron σχετικά με την ανάπτυξη του κοιτάσματος Αφροδίτη, η διαφωνία και η αντιμετώπιση μιας μεγάλης πετρελαϊκής εταιρείας είναι γεμάτη δυσκολίες. Παρατεταμένες διαφωνίες κινδυνεύουν να καθυστερήσουν την ανάπτυξη και, σε μια εποχή επιταχυνόμενης ενεργειακής μετάβασης, θέτουν σε κίνδυνο τη μελλοντική εκμετάλλευση.

Αυτό αφήνει ως βασικό θέμα την κατανομή των εσόδων, κάτι που συζητείται από την έναρξη διαπραγματεύσεων για τη λύση του Κυπριακού. Οι πρώην ηγέτες Χριστόφιας και Ταλάτ κατέληξαν σε συμφωνία για την ανάπτυξη και εκμετάλλευση των φυσικών πόρων προς όφελος δύο κοινοτήτων, η οποία έγινε αργότερα αποδεκτή στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων Αναστασιάδη-Ακιντζί το 2015-2016. Το μόνο θέμα που απέμενε ήταν η τελική διανομή που επρόκειτο να συζητηθεί στο ευρύτερο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων. Ωστόσο, είχε ήδη συμφωνηθεί μια γενναιόδωρη μεταβατική ρύθμιση για να βοηθήσει την τουρκοκυπριακή κοινότητα να πλησιάσει οικονομικά την ελληνοκυπριακή. Επιπλέον, συμφωνήθηκε ότι κάθε δραστηριότητα για το θέμα αυτό θα πρέπει να είναι σύμφωνη με τις Συμβάσεις του ΟΗΕ για το δίκαιο της θάλασσας, μέλος της οποίας είναι και η Κύπρος.

Ο Αναστασιάδης και ο Ακιντζί συμφώνησαν επίσης ότι οι φυσικοί πόροι, καθώς και η κατανομή των εσόδων, θα είναι υπό ομοσπονδιακή ευθύνη. Ο πρώην Πρόεδρος Αναστασιάδης επιβεβαίωσε σε πολλές περιπτώσεις ότι όλοι οι νόμιμοι πολίτες της Κυπριακής Δημοκρατίας έχουν δικαιώματα σε αυτά τα έσοδα.

Έτσι, υπάρχει η βάση για να συμφωνήσουμε πώς, τόσο οι Ελληνοκύπριοι όσο και οι Τουρκοκύπριοι, μπορούν να επωφεληθούν από την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων στην κυπριακή ΑΟΖ. Απαιτεί όμως τις κατάλληλες συνθήκες για να προχωρήσει αυτό.

Η παραπάνω ανάλυση δείχνει ότι γενικές, ασαφείς δηλώσεις, όπως «η συμφωνία Λιβάνου-Ισραήλ μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους» και «είναι δυνατή η εκμετάλλευση του ενεργειακού δυναμικού της Κύπρου από την οποία θα επωφεληθούν εξίσου και τα δύο μέρη, χωρίς να χρειάζεται μια πολιτική λύση, εκτός από την αναβίωση ζητημάτων που δεν σημαίνουν πολλά στην πράξη. Παραμένουν γενικά με ενδιαφέρουσα πρόθεση, αλλά από μόνα τους δεν οδηγούν σε πρακτικά, απτά αποτελέσματα. Για αυτό χρειάζονται περισσότερες λεπτομέρειες.

Η δίκαιη κατανομή των εσόδων από υδρογονάνθρακες έχει συζητηθεί μεταξύ των δύο κοινοτήτων και μπορεί να προσεγγιστεί ξανά εάν κριθεί ότι προωθεί τη συνεργασία και συμβάλλει στη λύση του Κυπριακού.

Ο Amos Hochstein, ο ειδικός προεδρικός συντονιστής των ΗΠΑ για τις Παγκόσμιες Υποδομές και την Ενεργειακή Ασφάλεια -που μεσολάβησε στη συμφωνία Λιβάνου-Ισραήλ- έχει επισημάνει ότι οι ΗΠΑ έχουν κανάλια επικοινωνίας με όλα τα μέρη και είναι πρόθυμες να τα χρησιμοποιήσουν για να προωθήσουν τις συζητήσεις.

ΕΕ-Τουρκία

Είναι ενδιαφέρον ότι, κάνοντας τις προτάσεις του, ο Φιντάν δεν χρησιμοποίησε ποτέ τη φράση «δύο χωριστά κράτη στην Κύπρο» και μέχρι στιγμής -κατά τη θητεία του- η Τουρκία απέχει από εξερευνήσεις ή γεωτρήσεις στην κυπριακή ΑΟΖ. Κάποιοι ερμηνεύουν τα μηνύματα που έρχονται από την Τουρκία υποδηλώνοντας ότι, στο πλαίσιο της επαναπροσέγγισης με την Ελλάδα, είναι ανοιχτή σε διαπραγματεύσεις.

Επιπλέον, η δυναμική αναβίωσης των σχέσεων ΕΕ-Τουρκίας, παρά τα σκαμπανεβάσματά της, που βασίζεται στην αρχή «more-for-more», θα μπορούσε να προσφέρει νέες ευκαιρίες μέσω της εφαρμογής του Πρωτοκόλλου της Άγκυρας. Αυτό θα μπορούσε να δημιουργήσει μια κατάσταση win-win: στο τέλος ίσως και αποδοχή της ύπαρξης της Κύπρου από την Τουρκία, πρόσβαση πλοίων υπό κυπριακή σημαία στα τουρκικά λιμάνια, άνοιγμα συζητήσεων για τον εκσυγχρονισμό της τελωνειακής ένωσης ΕΕ-Τουρκίας και η Τουρκία να μπορεί να αγοράζει φυσικό αέριο για τις ανάγκες της από την Κύπρο με όλα τα πλεονεκτήματα που προσφέρονται και για τις δύο. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε καλύτερους καταλύτες για τη δημιουργία οργανικών συνθηκών που να διευκολύνουν τη διευθέτηση του Κυπριακού.

Ο πόλεμος στη Γάζα έχει αποσταθεροποιήσει τις περιφερειακές ισορροπίες, αλλά οι διαπραγματεύσεις που σίγουρα θα ακολουθήσουν μετά το τέλος του πολέμου για τη στήριξη της ειρήνης, αναζητώντας μακροχρόνιες λύσεις, είναι πιθανό να επεκταθούν στην ευρύτερη περιοχή. Η Τουρκία αναμένει ασφαλώς να είναι ένας παίκτης σε αυτό, όπως και οι περισσότερες από τις άλλες χώρες της περιοχής, συμπεριλαμβανομένης της Κύπρου. Ενεργειακές και θαλάσσιες διαφορές θα μπορούσαν επίσης να είναι μέρος αυτής της διαδικασίας, η οποία είναι πιθανό να καθοδηγείται από τις ΗΠΑ. Αυτό θα μπορούσε να ανοίξει ευκαιρίες για τις οποίες η Κύπρος πρέπει να είναι έτοιμη με κατάλληλες θέσεις και προτάσεις.

*Ο Δρ Χαράλαμπος Έλληνας είναι Ανώτερος Συνεργάτης στο Παγκόσμιο Ενεργειακό Κέντρο του Ατλαντικού Συμβουλίου.
**Ο διπλωμάτης Ανδρέας Μαυρογιάννης ήταν υποψήφιος Πρόεδρος της Δημοκρατίας στις προεδρικές εκλογές του 2023.