Η επισφαλής εργασία χτυπά γυναίκες, μετανάστες και νέους

Μια χαρτογράφηση της τάξης των φτωχών εργαζομένων στην Κύπρο, προσδιορίζοντας τις ομάδες των εργαζομένων που ζουν μέσα στην ανασφάλεια, προσφέρει μια νέα ερευνητική εργασίας μιας μεγάλης ομάδας ακαδημαϊκών και επιστημόνων η οποία δημοσιεύτηκε στη σειρά εγγράφων συζήτησης «GreeSE» του Ελληνικού Παρατηρητηρίου του LSE. Η μελέτη αποτελεί ένα εργαλείο για την κατανόηση του φαινομένου της επισφαλούς εργασίας, το οποίο αφορά ένα σημαντικό ποσοστό των απασχολουμένων στην Κύπρο και φυσικά την αντιμετώπισή του. Η εισαγωγή του Εθνικού Κατώτατου Μισθού έρχεται να δώσει λύσεις, αλλά οι εξαιρέσεις που εισάγει δεν αντιμετωπίζει τη μαζική απασχόληση με χαμηλούς μισθούς γυναικών από τρίτες χώρες ως οικιακοί βοηθοί. Το γεγονός ότι δεν ψηφίζουν στην Κύπρο αυτές οι γυναίκες δεν αναιρεί την πραγματικότητα ότι πρόκειται ίσως για τις πλέον επισφαλείς εργαζόμενες στη χώρα.

Οι επισφαλείς εργαζόμενοι αντιστοιχούσαν στο 9,5% του συνόλου των εργαζομένων το 2019, ενώ οι επισφαλείς και οικονομικά ευάλωτοι αντιστοιχούσαν στο 4,4% του συνόλου των εργαζομένων. Η έρευνα καταγράφει και το φαινόμενο της ψευδούς αυτοαπασχόλησης, δηλαδή την απασχόληση με καθεστώς αγοράς υπηρεσιών όταν στην πράξη πρόκειται για μισθωτή απασχόληση, φαινόμενο που αφορά και εργαζομένους στον δημόσιο τομέα.

Η μελέτη αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για «χειρουργικές» επεμβάσεις στην κυπριακή αγορά εργασίας.

Τοι έγγραφο συζήτησης έχει τίτλο «Χαρτογράφηση και μέτρηση του φαινομένου της επισφάλειας στην Κύπρο: προκλήσεις και επιπτώσεις» και εκπονήθηκε από τους: Πέτρο Κοσμά (λέκτορας στη Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας του ΤΕΠΑΚ, ερευνητής στο Ερευνητικό Κέντρο Ηράκλειτος του ΤΕΠΑΚ), Αντώνη Θεοχάρου, (αναπληρωτής καθηγητής, Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας του, ερευνητής στο Ηράκλειτος), Ηλία Ιωακείμογλου (ανεξάρτητος ερευνητής, προσκεκλημένος ανώτερος ερευνητής στο Ινστιτούτο Εργασίας Κύπρου (ΙΝΕΚ ΠΕΟ), Πέτρο Γιαννούλη (ανεξάρτητος ερευνητής, δημοσιογράφος, προσκεκλημένος ερευνητής στο Ηράκλειτος), Λεωνίδα Βατικιώτη (υποψήφιος διδάκτωρ και ερευνητής στο Ηράκλειτος), Μαρία Παναγοπούλου (ερευνήτρια στο Ηράκλειτος), Λαμπριανό Λαμπριανού (επισκέπτης λέκτορας στη Σχολή Διοίκησης και Οικονομίας του ΤΕΠΑΚ), Χρίστο Αντρέεφ (υποψ. διδάκτωρ και ερευνητής στο Ηράκλειτος και Αγγελική Βατικιώτη (ερευνήτρια στο Ερευνητικό Κέντρο Ηράκλειτος του ΤΕΠΑΚ).

Η μελέτη χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη και το Ελληνικό Παρατηρητήριο στο London School of Economics and Political Science.

Τα ευρήματα

Ως επισφάλεια ορίζεται η κατάσταση στην οποία οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν συγκεκριμένους κινδύνους, τον κίνδυνο ασθένειας ή ατυχήματος, την υλική στέρηση και τη φτώχεια. Επιπλέον, ως αποτέλεσμα της επισφαλούς απασχόλησης, του ανεπαρκούς εισοδήματος και της έλλειψης περιουσίας, τα άτομα αυτά δεν είναι σε θέση να αντεπεξέλθουν ή να εκτεθούν σε παρατεταμένες περιόδους ανεργίας και τους επακόλουθους κοινωνικούς κινδύνους και κινδύνους.

Η επισφαλής εργασία χαρακτηρίζεται από τη συνεχή εναλλαγή μεταξύ μη τυπικής ή προσωρινής εργασίας και περιόδων ανεργίας. Ως αντίκτυπο αυτής της κατάστασης, πολυάριθμοι εργαζόμενοι στην αγορά εργασίας της Κύπρου δεν απολαμβάνουν ένα τακτικό εισόδημα που θα τους παρείχε ασφάλεια και ομαλή κοινωνική ένταξη.

Με βάση τα δεδομένα της EU-SILC (2020) για την Κύπρο, προσδιορίστηκαν τα χαρακτηριστικά των επισφαλών εργαζομένων, καθώς και οι παράγοντες που συμβάλλουν στην επισφάλεια. «Στο "νέο κόσμο της εργασίας", οι επισφαλείς εργαζόμενοι αποτελούν μια ετερογενή ομάδα ατόμων που αντιμετωπίζουν τις πολλαπλές πτυχές της επισφάλειας», σχολιάζουν οι ερευνητές.

Το χαμηλό ετήσιο εισόδημα από εργασία (ή χαμηλός μισθός) ορίστηκε ως εισόδημα χαμηλότερο από τα δύο τρίτα του διάμεσου ακαθάριστου ετήσιου εισοδήματος από εργασία ύψους 10.400 ευρώ (ή 800 ευρώ μηνιαίως για 13 μήνες).

Το μέσο ετήσιο ακαθάριστο εισόδημα των επισφαλών εργαζομένων από εργασία ήταν 4.980 ευρώ και ο μέσος όρος ήταν €5.170. Περίπου ένας στους τέσσερις επισφαλώς εργαζόμενους κέρδιζε μεταξύ €7.200 και € 10.400 ετησίως (ή €550 και €800 μηνιαίως για 13 μήνες). Όλοι οι υπόλοιποι επισφαλείς εργαζόμενοι κέρδιζαν λιγότερα από €7.200 ετησίως.

Συνολικά 106.888 άτομα είχαν χαμηλό ετήσιο εισόδημα. Υποθέτοντας ότι οι επισφαλείς εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν σοβαρές οικονομικές δυσκολίες από την πρώτη ημέρα της ανεργίας τους, εκτιμήθηκε ότι το 2019 υπήρχαν 37.629 επισφαλείς εργαζόμενοι, εκ των οποίων οι 25.556 ήταν γυναίκες (περίπου τα 2/3 του συνόλου των επισφαλών εργαζομένων). Υπήρχαν 31.983 άτομα (το 85% όλων των επισφαλών εργαζομένων) που είχαν ταξινομηθεί ως ανειδίκευτοι ή ημιειδικευμένοι. Περίπου το 64% του προσωρινού εργατικού δυναμικού ταξινομήθηκε ως επισφαλές. Περισσότερο από το 40% των επισφαλών εργαζομένων ήταν γυναίκες μετανάστριες οικιακές βοηθοί.

Πάνω από το ήμισυ όλων των επισφαλών εργαζομένων ήταν κάτω των 31 ετών και ο μέσος όρος ηλικίας ήταν 35 ετών (ενώ τα αντίστοιχα στοιχεία για τους μη επισφαλείς εργαζόμενους είναι 40 και 42 έτη).

Το 82,5% των επισφαλών εργαζομένων απασχολείται σε εννέα οικονομικές δραστηριότητες, ενώ πέντε επαγγελματικές ομάδες ήταν υπεύθυνες για το 69,4% όλων των επισφαλών εργαζομένων: Οικιακοί εργαζόμενοι, επαγγελματίες εκπαιδευτικοί, φροντιστές παιδιών στον τομέα της εκπαίδευσης και βοηθοί εκπαιδευτικών, πωλητές στο λιανικό εμπόριο και εργαζόμενοι προσωπικής εξυπηρέτησης στα καταλύματα και τα εστιατόρια.

Το μορφωτικό επίπεδο των επισφαλώς εργαζομένων είναι σημαντικά χαμηλότερο από εκείνο των μη επισφαλώς εργαζομένων (τριτοβάθμια εκπαίδευση έχει το 23,1% των ανδρών και το 33,1% των γυναικών, αντίστοιχα). Περίπου το 32% των γυναικών επισφαλών εργαζομένων έχει λάβει πιστοποιητικό πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης σε σύγκριση με το 9% των γυναικών μη επισφαλών εργαζομένων.

Σύμφωνα με τα συμπεράσματα της μελέτης «η φύση των εργασιακών σχέσεων επηρεάζει το καθεστώς απασχόλησης των εργαζομένων, καθώς πολλοί προσωρινά απασχολούμενοι εργάζονταν σε επισφαλή βάση. Αντίθετα, η εξειδίκευση των θέσεων εργασίας αποτελούσε κρίσιμο παράγοντα για τη διασφάλιση της ασφαλούς εργασίας, καθώς η συμμετοχή των ειδικευμένων εργαζομένων στην επισφαλή απασχόληση ήταν σχετικά χαμηλή. Αντίθετα, η επισφαλής εργασία συνδεόταν με εργασίες χαμηλής και ημιειδικευμένης εξειδίκευσης, με συγκέντρωση σε πέντε κύριες κατηγορίες επαγγελμάτων.

Περίπου οι μισοί από τους επισφαλείς εργαζόμενους είχαν εμπειρία αμειβόμενης εργασίας για λιγότερο από 5 χρόνια, όταν ο συνολικός αριθμός των εργαζομένων είχε κατά μέσο όρο 14 χρόνια εμπειρίας αμειβόμενης εργασίας. Το εύρημα αυτό έδειξε ότι οι επισφαλείς εργαζόμενοι συγκέντρωναν επαγγελματική εμπειρία με πολύ βραδύτερο ρυθμό από τους μη επισφαλείς εργαζόμενους».

Η ανεργία σε τακτά χρονικά διαστήματα τείνει να είναι πιο διαδεδομένη μεταξύ των επισφαλών εργαζομένων σε σύγκριση με τους μη επισφαλείς εργαζόμενους. Επιπλέον, τόσο η ανεργία όσο και ο αριθμός των ωρών εργασίας συνέβαλαν σημαντικά στα χαμηλά επίπεδα εισοδήματος των επισφαλών και στη συνέχιση της επισφάλειας. Όπως αναφέρεται στη μελέτη, το εισόδημα των επισφαλών εργαζομένων μειώθηκε με σταθερό ρυθμό κατά 630 ευρώ μηνιαίως κατά τη διάρκεια της ανεργίας τους.

Οι οικιακοί βοηθοί

Η μελέτη διαπιστώνει ότι οι μετανάστες οικιακοί βοηθοί βρίσκονται παγιδευμένοι σε συνθήκες "υπερ-προσανατολισμού" με διαφορετικά τρωτά σημεία σε σύγκριση με εκείνα άλλων ομάδων εργαζομένων.

Τα εμπειρικά ευρήματα έδειξαν ότι ένα γεγονός διακοπής, είτε από επιλογή για την εξεύρεση νέας εργασίας είτε από ανεργία, τιμωρείται βαρύτατα σε όρους απώλειας εισοδήματος. Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί η απασχόληση των οικιακών εργαζομένων διακόπηκε λιγότερο συχνά λόγω ανεργίας σε σύγκριση με τις αντίστοιχες των μη οικιακών εργαζομένων, αλλά ταυτόχρονα, λόγω της ισχύουσας νομοθεσίας, οι εργοδότες τους είναι σε θέση να τηρούν ή να παραβιάζουν τις συμβατικές τους υποχρεώσεις χωρίς συνέπειες, θέτοντας έτσι τους οικιακούς εργαζόμενους σε υψηλότερο κίνδυνο επισφάλειας.

Συνολικά, ωστόσο, αυτό μπορεί να εξηγηθεί ως αποτέλεσμα του ότι οι μετανάστες οικιακοί βοηθοί στην Κύπρο βιώνουν τα τρία στοιχεία που συνιστούν το "πλαίσιο της παγίδας υπερ-προσανατολισμού": επισφάλεια, ευαλωτότητα και νομοθεσία (Lewis et. al., 2019- Anderson, 2007).

Σύμφωνα με το Τμήμα Εργασίας της Κύπρου, το 2020 υπήρχαν 23.107 μετανάστες οικιακοί βοηθοί για οικιακή βοήθεια και φροντίδα. Αποτελούσαν περίπου το 36% του συνολικού μεταναστευτικού εργατικού δυναμικού στην Κύπρο, που ήταν ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην Ευρώπη. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν γυναίκες, κυρίως από τις Φιλιππίνες, τη Σρι Λάνκα, το Νεπάλ, την Ινδία και το Βιετνάμ. Σύμφωνα με μελέτη για τις κοινωνικονομικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι αλλοδαπές οικιακές βοηθοί στην Κύπρο (Χατζηγεωργίου, 2020) το 40% των οικιακών βοηθών στην Κύπρο εργάζονται περισσότερες ώρες από τις πρόνοιες της σύμβασης εργασίας τους.

Οι αυτοαπασχολούμενοι

Μια πτυχή της επισφαλούς εργασίας στην Κύπρο που δεν αποκαλύφθηκε στην ποσοτική έρευνα αποκαλύφθηκε κατά την ποιοτική ανάλυση (focus group - ομάδα εστίασης). Οι αυτοαπασχολούμενοι θα πρέπει να συμπεριληφθούν στο φάσμα της επισφάλειας, καθώς στην πραγματικότητα πρόκειται για ψευδοεπαγγελματίες (ή ψευδο-) αυτοαπασχολούμενους που έχουν εξαναγκαστεί σε σχέση εργασίας από τους εργοδότες τους. Το καθεστώς της ψευδοαυτοαπασχόλησης ισχύει για μια ποικιλία εργαζομένων, από εργαζόμενους διανομής μέχρι υπαλλήλους του ευρύτερου δημόσιου τομέα.

Οι συμμετέχοντες στην ομάδα εστίασης ανέφεραν ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό από τους αυτοαπασχολούμενους εξαναγκάζονται σε αυτό το καθεστώς απασχόλησης από τους εργοδότες τους

Επιπλέον, αρκετοί πραγματικοί αυτοαπασχολούμενοι ζουν σε επισφαλείς συνθήκες, καθώς δεν έχουν εγγυημένη εργασία ή/και εισόδημα για την επόμενη περίοδο.

Παγίδα επισφάλειας

Ένα βασικό συμπέρασμα της μελέτης είναι ότι η επισφάλεια τείνει να αναπαράγεται και να μετατρέπεται σε ένα καθοδικό σπιράλ που παγιδεύει τους εργαζόμενους στην επισφαλή κατάσταση.

Στο focus group οι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι οι περισσότεροι νεοεισερχόμενοι στην αγορά εργασίας απασχολούνται σε επισφαλείς θέσεις εργασίας και είναι πιθανό να συνεχίσουν να βρίσκονται στην ίδια κατάσταση για πολλά χρόνια.

«Τα εμπειρικά ευρήματα κατέδειξαν σαφώς ότι ο αργός ρυθμός συσσώρευσης επαγγελματικής εμπειρίας των ανειδίκευτων και λιγότερο ειδικευμένων επισφαλών εργαζομένων ήταν μέρος ενός φαύλου κύκλου. Η επισφαλής εργασία περιόριζε τη διαδικασία συσσώρευσης επαγγελματικής εμπειρίας, μειώνοντας την πιθανότητα απόκτησης μιας καλύτερα αμειβόμενης, πιο σταθερής, μη επισφαλούς εργασίας. Ως εκ τούτου, μόνο εξωτερικές δυνάμεις, όπως οι παρεμβάσεις της κυβέρνησης ή/και των συνδικάτων, θα μπορέσουν να σπάσουν αυτό το καθοδικό σπιράλ που κρατά τους εργαζόμενους σε επισφαλή θέση, εφαρμόζοντας τις κατάλληλες μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας», τονίζεται στη μελέτη.