Στρατηγική για αποφυγή μιας νέας κρίσης

ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΥΡΙΣΙΗ

Η αντιμετώπιση του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που είχαν και έχουν να αντιμετωπίσουν οι σύγχρονες οικονομίες και κοινωνίες. Αρκετές ανεπτυγμένες χώρες αντιλαμβανόμενες τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει η γνώση βασικών χρηματοοικονομικών εργαλείων είχαν υιοθετήσει εθνικές στρατηγικές καταπολέμησης του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού. Η Κύπρος, δυστυχώς, και παρά τις συνεχείς χρηματοοικονομικές κρίσεις των τελευταίων δεκαετιών καθυστέρησε να υιοθετήσει τη συγκεκριμένη εθνική στρατηγική.  

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια μέσα από τις επίμονες προσπάθειες κυρίως μιας ομάδας ακαδημαϊκών τόσο από την Κύπρο όσο και από το εξωτερικό, αλλά και της Κεντρική Τράπεζας της Κύπρου (ΚΤΚ), η οποία αγκάλιασε από την πρώτη στιγμή την πρωτοβουλία αυτή, έγινε κατορθωτή την περασμένη Δευτέρα η υιοθέτηση από το Υπουργικό Συμβούλιο της Εθνικής Στρατηγικής για αντιμετώπιση του Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού. Σημειώνεται πως η πρόταση για τη Χρηματοοικονομική Παιδεία κατατέθηκε στο Υπουργικό Συμβούλιο από τα Υπουργεία Οικονομικών και Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας.

Υπενθυμίζεται πως ήδη από το 2018 η Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου διεξήγαγε δειγματοληπτική έρευνα για τη διακρίβωση του επιπέδου του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού στο σύνολο του πληθυσμού στην Κύπρο, στη βάση πρότυπου ερωτηματολογίου του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας επιβεβαίωσαν την άμεση ανάγκη για βελτίωση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Κύπρο. Αφενός η αναβάθμιση των χρηματοοικονομικών γνώσεων ανάμεσα στον πληθυσμό θα ενισχύσει την κατανόηση των πολιτών στα βασικά χρηματοοικονομικά εργαλεία και αφετέρου αυτή η κατανόηση θα αποτελέσει παράγοντα αποτροπής νέων μεγάλων κρίσεων. Από τη χρηματιστηριακή κρίση του 1999, την τραπεζική κρίση του 2013, τις απώλειες των κατόχων αξιογράφων και την εκτόξευση των μη εξυπηρετούμενων δανείων, όλα τα γεγονότα θα μπορούσαν να είχαν περιορισμένο αντίκτυπο στην κυπριακή οικονομία και κατ' επέκταση στην κοινωνία εάν οι πολίτες γνώριζαν βασικές αρχές της χρηματοοικονομικής θεωρίας (χωρίς φυσικά να παραγνωρίζονται και οι μεγάλες ευθύνες των θεσμικών οργάνων της πολιτείας).

Ανάλυση αποτελεσμάτων

Τα ευρήματα και η ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας της ΚΤΚ για τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό ανέδειξαν, δυστυχώς, τα σχετικά χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στον ευρύτερο πληθυσμό της Κύπρου. Η μέση βαθμολογία χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού στην Κύπρο ήταν κάτω από το επίπεδο που ορίζει ο ΟΟΣΑ ως επαρκές για να θεωρείται κάποιος χρηματοοικονομικά εγγράμματος. Επιπλέον, τα αποτελέσματα της έρευνας της ΚΤΚ ανέδειξαν ότι συγκεκριμένες ομάδες ατόμων έχουν αυξημένη ανάγκη χρηματοοικονομικής επιμόρφωσης, όπως είναι οι νέοι, οι άνεργοι, οι πολίτες που προέρχονται από νοικοκυριά που ταξινομούνται στα χαμηλά εισοδηματικά στρώματα, οι πολίτες με χαμηλό επίπεδο σχολικής εκπαίδευσης, οι γυναίκες, καθώς και τα άτομα που δεν διδάχθηκαν οικονομικά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Τα κυριότερα αποτελέσματα της έρευνας καταδεικνύουν ουσιαστικά την επιτακτική ανάγκη για άμεση δρομολόγηση της εθνικής στρατηγικής κατά του χρηματοοικονομικού αναλφαβητισμού και έχουν ως εξής:

Κάτω από τη βάση

Πρώτον, τα αποτελέσματα της έρευνας της ΚΤΚ καταδεικνύουν ότι τα σχετικά χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικής γνώσης αφορούν τον ευρύτερο πληθυσμό της Κύπρου. Ο μέσος όρος βαθμολογίας του επιπέδου χρηματοοικονομικής γνώσης στην Κύπρο ήταν στο 4,78 από 7 και είναι χαμηλότερος από τη βαθμολογία που έχει ορίσει ο ΟΟΣΑ ως κατώτατο επίπεδο για να θεωρείται κάποιος χρηματοοικονομικά εγγράμματος. Σημειώνεται πως τα αποτελέσματα από τη βιβλιογραφία, όπως αναφέρει η ad hoc επιτροπή για διαμόρφωση της Εθνικής Στρατηγικής για την αντιμετώπιση του Χρηματοοικονομικού Αναλφαβητισμού στην Κύπρο, υποδεικνύουν ότι το ποσοστό των ατόμων που θεωρούνται χρηματοοικονομικά εγγράμματοι στη χώρα μας είναι λίγο περισσότερο από το 1/3 του συνολικού πληθυσμού.

Άγνωστη λέξη ο ανατοκισμός

Ακόμα, τα αποτελέσματα φανερώνουν ότι, παρά το γεγονός ότι οι πολίτες φαίνεται να γνωρίζουν κάποιες βασικές χρηματοοικονομικές έννοιες, όπως το απλό επιτόκιο και ο πληθωρισμός, δεν φαίνεται να κατανοούν επαρκώς πολύ σημαντικές έννοιες, όπως ο ανατοκισμός και η διαφοροποίηση του ρίσκου, «των οποίων η έλλειψη ενδεχομένως να σχετίζεται με τις δραματικές επιπτώσεις των χρηματοοικονομικών κρίσεων που αντιμετώπισε η Κύπρος», αναφέρει χαρακτηριστική η έκθεση. Συγκεκριμένα, μόνο το 44,7% φαίνεται να κατανοεί την έννοια του ανατοκισμού. Παράλληλα, η έκθεση σημειώνει πως η έλλειψη επαρκούς κατανόησης της έννοιας του ανατοκισμού συνάδει επίσης και με στοιχεία από το Γραφείο του Χρηματοοικονομικού Επιτρόπου που υποδηλώνουν ότι ένας από τους λόγους που ορισμένοι δανειολήπτες κατέληξαν να μην εξυπηρετούν τα δάνειά τους ήταν η άγνοιά τους σχετικά με το γεγονός ότι ο ανατοκισμός μπορεί να αυξήσει δραματικά το χρέος με την πάροδο του χρόνου. Αντίστοιχα, μόνο ένας στους δύο πολίτες (51,2%) φαίνεται να αντιλαμβάνεται τη σημασία της διαφοροποίησης ρίσκου, με πιθανό αρνητικό αντίκτυπο στη λήψη επενδυτικών αποφάσεων και με πιθανή συνέπεια την υπερβολική ανάληψη επενδυτικών κινδύνων. «Παράλληλα, η συγκεκριμένη έλλειψη γνώσης θα μπορούσε, μεταξύ άλλων, να συνδεθεί με τη χρηματιστηριακή κρίση κατά την περίοδο 1999-2000 και την τραπεζική, οικονομική κρίση το 2013, όπου φάνηκε ότι ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού στην Κύπρο δεν διέθετε επαρκείς επενδυτικές γνώσεις και κατανόηση της σχέσης μεταξύ απόδοσης και επενδυτικού κινδύνου, με αποτέλεσμα την υπερβολική ανάληψη ρίσκου», αναφέρεται.

Η γνώση μετρά

Μεταξύ των ευρημάτων της έρευνας φάνηκε πως άτομα που διαθέτουν υψηλότερο επίπεδο χρηματοοικονομικής γνώσης φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη ικανότητα να αντεπεξέρχονται σε απρόσμενα, δυσμενή συμβάντα που επηρεάζουν την οικονομική τους ευημερία. Συγκεκριμένα, τα άτομα που δηλώνουν στην έρευνα ότι θα μπορούσαν να συνεχίσουν να καλύπτουν τα έξοδα διαβίωσής τους για τουλάχιστον 6 μήνες σε περίπτωση απώλειας του εισοδήματός τους (χωρίς να καταφύγουν σε δανεισμό) έχουν υψηλότερο επίπεδο χρηματοοικονομικής γνώσης σε σχέση με το υπόλοιπο δείγμα. «Το πιο πάνω εύρημα υποδηλοί ότι η ενίσχυση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού μπορεί να λειτουργήσει θετικά στη χρηματοοικονομική ανθεκτικότητα των ατόμων και νοικοκυριών», τονίζει η έκθεση.

Οι νέοι

Τέταρτον, τα αποτελέσματα της έρευνας αναδεικνύουν τις πληθυσμιακές ομάδες με το χαμηλότερο επίπεδο χρηματοοικονομικών γνώσεων, με τις ομάδες αυτές να αποτελούν επίσης και τις ομάδες του πληθυσμού με το υψηλότερο επίπεδο χρηματοοικονομικής ευθραυστότητας. Πιο συγκεκριμένα, τα νεότερα άτομα (ηλικιακή ομάδα 18-29), τα οποία επίσης δηλώνουν ότι δεν λαμβάνουν μέρος στη λήψη των χρηματοοικονομικών αποφάσεων του νοικοκυριού τους, είχαν το χαμηλότερο ποσοστό ορθών απαντήσεων σε όλες σχεδόν τις ερωτήσεις χρηματοοικονομικών γνώσεων σε σύγκριση με τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες.

Πρόβλημα στις γυναίκες

Τα αποτελέσματα καταδεικνύουν επίσης ότι οι γυναίκες υστερούν σε θέματα χρηματοοικονομικής γνώσης και χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη χρηματοοικονομική ευθραυστότητα σε σχέση με τους άνδρες. «Ως εκ τούτου, τα προγράμματα χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης δύναται να είναι πιο αποτελεσματικά για τις γυναίκες», αναφέρει η έκθεση. Επιπλέον σημαντικό σημείο της έρευνας το οποίο αξίζει να αναφέρουμε είναι πως άτομα που έχουν ολοκληρώσει σχολική εκπαίδευση, μέχρι τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, υστερούν αρκετά σε σχέση με πολίτες που έχουν ολοκληρώσει τριτοβάθμια εκπαίδευση, σε όλες τις μετρήσεις που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση των χρηματοοικονομικών γνώσεων. Ακόμα, άτομα που προέρχονται από νοικοκυριά τα οποία ταξινομούνται στα χαμηλά εισοδηματικά στρώματα χαρακτηρίζονται από σχετικά χαμηλά επίπεδα χρηματοοικονομικών γνώσεων σε σύγκριση με εκείνα που προέρχονται από νοικοκυριά με υψηλότερο εισόδημα. Παρομοίως, άτομα που δεν εργάζονται έχουν λιγότερες χρηματοοικονομικές γνώσεις και είναι πιο εύθραυστοι χρηματοοικονομικά σε σύγκριση με άτομα που εργάζονται.

Ρόλο στην εκπαίδευση

Τέλος, ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα της έρευνας σχετίζεται με την επίδραση της χρηματοοικονομικής εκπαίδευσης κατά τη διάρκεια των σχολικών χρόνων στη χρηματοοικονομική γνώση. Τα αποτελέσματα υποδηλούν μια ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της εκπαιδευτικής κατεύθυνσης (κλάδου/επιλεγόμενων μαθημάτων) στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και του επιπέδου χρηματοοικονομικών γνώσεων. Συγκεκριμένα, άτομα που έχουν ακολουθήσει κατεύθυνση σχετική με τα οικονομικά κατά τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση έχουν συνολικά υψηλότερο μέσο όρο βαθμολογίας χρηματοοικονομικών γνώσεων σε σχέση με τους πολίτες που έχουν ακολουθήσει οποιαδήποτε άλλη κατεύθυνση (5,23 από τα 7 και 4,63 από τα 7 αντίστοιχα). Όπως σημειώνει η έκθεση, η θετική σχέση μεταξύ των μαθημάτων οικονομικών κατά τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και της χρηματοοικονομικής γνώσης επιβεβαιώνεται και από το ποσοστό ορθών απαντήσεων στις επιμέρους ερωτήσεις χρηματοοικονομικής γνώσης. Το ποσοστό ορθών απαντήσεων ανά ερώτηση είναι μεγαλύτερο για τους πολίτες που έχουν εκπαιδευτικό υπόβαθρο σχετικό με τα οικονομικά σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Από τα ευρήματα της έρευνας φαίνεται πως η διαφορά είναι ιδιαίτερα σημαντική στις ερωτήσεις σε θέματα χρηματοοικονομικής γνώσης, τα οποία περιλαμβάνονται στην ύλη ενός μαθήματος οικονομικών, όπως ο πληθωρισμός και ο υπολογισμός του απλού επιτοκίου. Ωστόσο, το ποσοστό των ορθών απαντήσεων σχετικά με έννοιες που δεν καλύπτονται στη σχολική ύλη του μαθήματος των οικονομικών, όπως ο ανατοκισμός και η διαφοροποίηση του ρίσκου, είναι χαμηλό, τόσο για τους πολίτες που έχουν εκπαιδευτικό υπόβαθρο σχετικό με τα οικονομικά όσο και για τον υπόλοιπο πληθυσμό.