10+1 εντολές για τη συνέχιση κι εξέλιξη της οικογενειακής επιχείρησης

Η αναδιοργάνωση και επανεκκίνηση της κυπριακής οικονομίας δεν είναι δυνατόν να επέλθει μόνο με την αναδιάρθρωση του επιχειρηματικού μοντέλου ανάπτυξης. Χρειάζεται και η αναζωογόνηση της κυριαρχούσας οικογενειακής επιχειρηματικής τάξης, με τη σύσταση νέων μονάδων και ανέλιξη καινοτομικών επιχειρήσεων για να ανοίξουν νέους ορίζοντες ανάπτυξης. Επίσης, οι παραδοσιακές και εσωστρεφείς οικογενειακές μονάδες θα πρέπει να γίνουν επιχειρηματικές οικογένειες με ανοικτούς στρατηγικούς ορίζοντες και με ενισχυμένη τη στελέχωση πέρα από την οικογενειακή βάση.

Στη συνέντευξή του στον «Π» εκφράζει χωρίς περιστροφές την άποψη ότι θα πρέπει επιτέλους τα υποστηρικτικά μέτρα για τη επιχειρηματικότητα να μην είναι γενικά αλλά πιο ευθυγραμμισμένα και εξατομικευμένα στα συγκεκριμένα προβλήματα που εκτροχιάζουν την ανάπτυξη της επιχειρηματικής στρατηγικής και περιπλέκουν τη μετάβαση της ηγετικής και ιδιοκτησιακής εξουσίας από γενεά σε γενεά.

- Τι εστί οικογενειακή επιχείρηση;

- Οι ειδικοί συμφώνησαν σε ένα κοινά αποδεκτό ορισμό της οικογενειακής επιχείρησης, με βάση τα ακόλουθα κριτήρια: Μια εταιρεία, οποιουδήποτε μεγέθους, είναι οικογενειακή επιχείρηση εάν τα πλειοψηφικά δικαιώματα (μετοχών με δικαίωμα ψήφου) βρίσκονται στα χέρια μελών της οικογένειας που ίδρυσαν την εταιρεία, ή που απέκτησαν το μετοχικό κεφάλαιο της εταιρείας, ή που κληρονόμησαν τα δικαιώματα αυτά από συζύγους, γονείς, ή άμεσους κληρονόμους. Κάποιο μέλος της οικογένειας ή συγγενής να ασχολείται επίσημα με τη διαχείριση, διοίκηση ή διακυβέρνηση της εταιρείας. Είναι αξιοσημείωτο ότι έχουμε ένα διαχωρισμό καθώς οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις δεν είναι όλες οικογενειακές μονάδες και οι οικογενειακές μονάδες δεν είναι κατ' ανάγκην μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Τι ισχύει όμως στην περίπτωση των εισηγμένων εταιρειών, των οποίων οι μετοχές πωλούνται και αγοράζονται στο χρηματιστήριο; Αυτές πληρούν τους όρους της οικογενειακής επιχείρησης εάν ο ιδρυτής ή αγοραστής του κεφαλαίου της εταιρείας, ή οι οικογένειές τους, ή οι απόγονοί τους κατέχουν το 25% των κοινών μετοχών με δικαιώματα ψήφου.

- Ποιος θεωρείτε πως είναι ο ρόλος της οικογενειακής επιχειρηματικής οικονομίας;

- Η οικογενειακή επιχείρηση είναι η επικρατέστερη μορφή εταιρικού οργανισμού. Οι οικογενειακές επιχειρήσεις ποικίλλουν σε μέγεθος και στόχους, από την παραδοσιακή επιχείρηση που ανήκει και διευθύνεται από μέλη της ίδιας οικογένειας, μέχρι δημόσιες εταιρείες περιορισμένης ευθύνης που είναι εισηγμένες στα χρηματιστήρια αξιών και ανήκουν σε μεγάλες οικογενειακές δυναστείες. Μεγάλο ποσοστό των εταιρειών που είναι εισηγμένες σε χρηματιστήρια και διεθνών εταιρικών δυναστειών έχουν οικογένειες στο τιμόνι τους – όπως οι Ford, Toyota, IKEA, Mars, Samsung, New York Times, Levy’s, Estee-Lauder, Grants, Clarks, Bulgari, Marriots, Benetton κ.λπ. Ερευνητές αξιολογούν ότι ο τομέας των οικογενειακών επιχειρήσεων αντιστοιχεί στο 50-60% της ολικής οικονομικής δραστηριότητας και της ιδιωτικής εργοδότησης. Οι οικογενειακές επιχειρήσεις έχουν χαρακτηρισθεί ως η κύρια μηχανή για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη κάθε δυναμικού κράτους που βασίζεται στο πρότυπο της οικονομίας της αγοράς.

- Στην Κύπρο ποιο ποσοστό αντιπροσωπεύει τις οικογενειακές επιχειρήσεις;

- Αποτελούν γύρω στο 85-90% των εταιρειων-επιχειρήσεων, ποσοστό που περιλαμβάνει και την πλειονότητα των δημοσίων εταιρειών των εισηγμένων στο ΧΑΚ. Εταιρείες όπως ο Όμιλος Λανίτη, οι Αδελφοί Ιακώβου, οι Αδελφοί Λευκαρίτη, οι Φούρνοι Ζορπάς, τα Ξενοδοχεία Τσόκκος, τα Ξενοδοχεία Λόρδος, η Βιομηχανία ΚΕΑΝ, τα Παγωτά Παπαφιλίππου, η Ζυθοποιία Φωτιάδης, για να αναφέρω μόνο μερικές, διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη του νησιού.

- Πώς διαφέρουν οι οικογενειακές εταιρείες από τις άλλες μονάδες η ομίλους;

- Οι οικογενειακές επιχειρήσεις αναπτύσσονται σε τρεις αλληλένδετους άξονες: τον επιχειρηματικό, τον ιδιοκτησιακό και τον οικογενειακό. Ο επιχειρηματικός άξονας χαρακτηρίζεται από στάδια ανάπτυξης, π.χ. το ξεκίνημα, η επιβίωση, η εδραίωση, η υπερανάπτυξη και η ωρίμανση. Με την πρόοδο ή οπισθοχώρηση σε σχέση με κάθε στάδιο, η επιχείρηση καταγράφει μετάλλαξη στις δομές, πρακτικές και στρατηγικές. Ο οικογενειακός άξονας εξαρτάται από την οικογενειακή δομή, πόσα μέλη της οικογένειας είναι ενταγμένα στελέχη, ποιοι είναι οι παθητικοί μέτοχοι ή απλοί συγγενείς; Όταν, καλή ώρα, η ιδρυτική γενιά αποφασίσει να μεταθέσει την εξουσία στην επόμενη γενιά, έχουμε μεταβολή στο ιδιοκτησιακό καθεστώς που διακρίνεται για τρία βασικά καθεστώτα: το αρχικό στάδιο του ιδρυτικού ιδιοκτήτη-διευθυντή με κυριότητα, τον συνεταιρισμό αδελφιών (δεύτερη γενιά) και στη συνέχεια τη συνομοσπονδία ξαδελφιών (τρίτη γενιά). Η πολυπλοκότητα κλιμακώνεται όταν στο ιδρυτικό στάδιο η επιχείρηση ελέγχεται από έναν συνεταιρισμό αδελφιών (και σε ισόποση βάση).

- Ποια είναι τότε τα ειδικά πλεονεκτήματα των οικογενειακών εταιρειών;

- Οργανωτικά, οι οικογενειακές εταιρείες διαπρέπουν σε πολλούς σημαντικούς τομείς: καλλιεργούν το επιχειρηματικό ταλέντο από γενεά σε γενεά και κτίζουν αφοσιωμένες και αξιόπιστες σχέσεις. Τα μέλη έχουν την τάση να είναι οικονομικά προσεκτικά, κάνουν μακροπρόθεσμες στρατηγικές δεσμεύσεις και είναι περήφανα για την οικογενειακή παράδοση και την εταιρική ανεξαρτησία. Οι οικογενειακές εταιρείες τείνουν να παραδίδουν ποιότητα σε οριακές στενές αγορές (market niches) προσφέροντας περισσότερο εξατομικευμένη υπηρεσία σε ένα πιστό πελατειακό κοινό. Σε συντομία, οι οικογενειακές επιχειρήσεις απολαμβάνουν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα λόγω μακροχρόνιων δεσμών και συνεργασιών. Παραδόξως, μερικά από αυτά τα πλεονεκτήματα συχνά μετατρέπονται σε μειονεκτήματα-παγίδες που εκτροχιάζουν την παράλληλη ανάπτυξη της επιχείρησης και συνάμα κάνει τις οικογενειακές σχέσεις να χωλαίνουν.

- Ποιες είναι οι παγίδες στις οποίες αναφέρεστε;

- Οι οικογενειακές επιχειρήσεις μπορεί να υποφέρουν από έλλειψη επαγγελματισμού, περιορισμένης αξιοκρατίας (νεποτισμού) και αντίδρασης στην αλλαγή. Και τότε, βέβαια, εμφανίζονται οι οικογενειακές φιλονικίες, όπως το φαινόμενο Gucci. Οι οικογενειακές διαμάχες αποτελούν ίσως τη μεγαλύτερη παγίδα, ιδιαίτερα όταν οι μέτοχοι της οικογενειακής επιχείρησης αρχίζουν να κάνουν διακρίσεις, με μερικούς από αυτούς να είναι δραστήριοι στη διεύθυνση της επιχείρησης, για παράδειγμα μέλη του διοικητικού συμβουλίου, ενώ άλλοι παραμένουν παθητικοί μέτοχοι χωρίς ανάμιξη στην καθημερινή διαχείριση και ζουν με μερίσματα τα οποία κάποτε εξαντλούνται.

- Ποιες είναι τότε οι ιδιαίτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι οικογενειακές επιχειρήσεις;

- Επιπρόσθετα από την προσφορά ανταγωνιστικών προϊόντων και υπηρεσιών και τη χάραξη της αναπτυξιακής κερδοφόρας πολιτικής τους, οι ιδιοκτήτες-διευθυντές των οικογενειακών εταιρειών είναι υποχρεωμένοι να αντιμετωπίζουν πληθώρα άλλων προκλήσεων. Αντιμετωπίζουν την πρόκληση της καθημερινής επιχειρηματικής επιβίωσης σε συνδυασμό με περίπλοκες οικογενειακές ευαισθησίες που περιπλέκουν τη λήψη αποφάσεων και διαβρώνουν τις βέλτιστες πρακτικές. Η ηγετική πυραμίδα της οικογενειακής επιχείρησης συνεχώς προσπαθεί να σέβεται τις παραδοσιακές αξίες και να τις ισορροπεί με το επιχειρηματικό πνεύμα. Για παράδειγμα, κάθε στρατηγικός σχεδιασμός πρέπει να λάβει υπόψη την ανάγκη για πολυδιάστατο σχέδιο για να δρομολογεί την ανάπτυξη (καθώς πολλές φορές η οικογένεια μεγαλώνει πιο ραγδαία από την επιχειρηματική βάση) και τη διαδοχή που να ισορροπεί θέματα τα οποία σχετίζονται με την ανανέωση της ηγεσίας, τον δίκαιο καταμερισμό ιδιοκτησίας, την επαγγελματοποίηση της διοίκησης, την εξασφάλιση μακροπρόθεσμης χρηματοδότησης και τη διαχείριση φορολογικών επιπτώσεων.

- Πώς σκιαγραφείται το μέλλον των οικογενειακών επιχειρήσεων;

- Παρόλο που το πρότυπο της οικογενειακής επιχειρηματικότητας υπερτερεί, μόνο 1 στις 10 καταφέρνουν να φτάσουν στην τρίτη γενεά ιδιοκτητών και διοικητών από την ιδρυτική οικογένεια. Μεγάλες οικογενειακές επιχειρήσεις πολλάκις ταρακουνιούνται από τις κλασικές παγίδες που υποσκάπτουν την εύρυθμη ανάπτυξη και μεταβίβαση από γενιά σε γενιά. Η πεμπτουσία της επιτυχημένης μεταμόρφωσης της παραδοσιακής οικογενειακής επιχείρησης είναι βασισμένη στην αγάπη, τον σεβασμό, την επικοινωνία και τον επαγγελματισμό. Θα πρέπει να καταστρωθεί μια πολυδιάστατη ολοκληρωμένη επιχειρηματική και οικογενειακή στρατηγική που θα σέβεται τις απόψεις, οραματισμούς και ενδοιασμούς όλων των στελεχών. Στο επίκεντρο αυτής της νέας πλεύσης είναι η εγκαθίδρυση του ΣΟΜΑ - Συμβούλιο Οικογενειακών Μετόχων για Ανάπτυξη. Το οποίο στόχο έχει να αγκαλιάζει τους μετόχους που αντιπροσωπεύουν τα παραρτήματα-μονάδες της οικογένειας. Αυτή η δομή είναι ζωτικής σημασίας, καθώς σε μερικά χρόνια η ιδρυτική οικογένεια θα έχει διάφορα παραρτήματα με διαφοροποιημένο επίπεδο εμπλοκής και αφοσίωσης εν σχέσει με το οικογενειακό επιχειρηματικό γίγνεσθαι.

- Πώς λειτουργεί το ΣΟΜΑ;

- Προάγει συστηματικά τη σύσταση ενός οικογενειακού φόρουμ (για οικογενειακά στελέχη και μελλοντικούς διαδόχους εν ενεργεία και με δέσμευση για ένταξη) προκειμένου να βρίσκεται σε εξέλιξη ένας διάλογος για τα μείζονα θέματα και αρχές που θα διέπουν τη ζήση, εργοδότηση, απασχόληση, καθώς επίσης και θέματα κατάρτισης και διαδοχής από τη σκοπιά της ηγετικής πυραμίδας, ιδιοκτησιακού καθεστώτος και χρηματοδότησης. Αυτός ο θεσμός είναι προπομπός για τη συγγραφή ενός οικογενειακού συμφωνητικού με διαδικασίες και κανόνες που δεν μπορούν να ενταχθούν πλήρως στο καταστατικό της εταιρείας. Π.χ. οι επιλογές της επόμενης γενιάς εν σχέσει με ανεξάρτητο επιχειρείν, η συμμετοχή ή όχι των συγγενών εξ αγχιστείας (κυρίως συζύγων), συμφωνίες μετόχων για αγορά-πώληση μετοχών, θέματα περί δίκαιης ή ίσης κατανομής περιουσιακών στοιχείων και μετοχών στην επόμενη γενιά, άλλες νομικίστικες πρόνοιες, όπως διαθήκες, κτλ.

10+1 εντολές για την εξέλιξη και τη συνέχιση της οικογενειακής επιχείρησης

Οι οικογενειακές επιχειρήσεις χρειάζονται έναν πολυδιάστατο στρατηγικό σχεδιασμό ανάπτυξης, που θα διαμορφωθεί και θα εξελιχθεί ανάλογα με το μέγεθος και δομή της επιχείρησης και της οικογένειας, την πολυπλοκότητα του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, καθώς και την κουλτούρα για οικογενειακό-κρατικό έλεγχο. Ο καθηγητής κ. Πουτζιουρής παραθέτει τις 10 εντολές που θα πρέπει να ακολουθούν οι ιδιοκτήτες-διευθυντές οικογενειακών επιχειρήσεων οι οποίοι επιδιώκουν τη διαρκή επιχειρηματική επιτυχία διά μέσου των γενεών.

1. Προσδιορισμός του οράματος και των στόχων για το μέλλον της επιχείρησης, ελέγχοντας τη συμβατότητά τους με τις αξίες της ιδιοκτήτριας οικογένειας (επίπεδο ανεξαρτησίας από εξωτερικά στελέχη, επενδυτές, δανειστές). Δικαιοσύνη που διέπει τον καταμερισμό μετοχών και περιουσιακών στοιχείων.

2. Διαμόρφωση στρατηγικού επιχειρησιακού σχεδίου για συνεχή ανάπτυξη, κτίζοντας σε καινοτομικές δράσεις και ανοικτές συνεργασίες.

3. Ανάπτυξη εξελισσόμενων οργανωτικών δομών και κανάλια επικοινωνίας.

4. Διεύρυνση του διοικητικού συμβουλίου με ανεξάρτητους μη εκτελεστικούς συμβούλους και τη σύσταση υποεπιτροπών που θα υποβοηθούν στην υλοποίηση της στρατηγικής ανάπτυξης στο πλαίσιο του επιχειρησιακού σχεδίου.

5. Ίδρυση «οικογενειακού συμβουλίου μετόχων για ανάπτυξη», που θα συντάξει το «Οικογενειακό Σύνταγμα», ένα πρωτόκολλο συμφωνίας, με σαφείς οδηγίες και κανόνες για μείζονα ζητήματα, όπως ζήσης, εργοδότησης, ιδιοκτησίας, χρηματοοικονομικής πολιτικής, καθώς και σχέδιο διαδοχής, επίλυση των διαμαχών κ.λπ.

6. Η εκπόνηση μιας διαδικασίας προγραμματισμού διαδοχής θα εξασφαλίσει την ομαλή μετάβαση από γενιά σε γενιά. Το σχέδιο θα περιγράφει πώς γίνεται η διαδοχή, πώς θα γαλουχηθεί και θα εκπαιδευτεί ο διάδοχος και, φυσικά, πότε θα αποσυρθεί ο υφιστάμενος «ηγέτης» δίνοντάς του «ζώνη άνεσης».

7. Ο χρηματοοικονομικός προγραμματισμός πρέπει να προσβλέπει στη διασφάλιση του απαραίτητου κεφαλαίου για την επιβίωση και την ανάπτυξη της επιχείρησης, καθώς και της ρευστότητας για κάλυψη αναγκών στις περιπτώσεις των αφυπηρετήσεων και πιθανών ρευστοποιήσεων από «παθητικούς» μετόχους.

8. Ο φορολογικός σχεδιασμός είναι σημαντικός έτσι ώστε η οικογένεια και η επιχείρηση να μην υφίστανται την περιττή τριπλή φορολόγηση, απόρροια του εταιρικού φόρου εισοδήματος, του φόρου κεφαλαιουχικών κερδών, καθώς επίσης και τυχόν φόρων μεταβίβασης-μετακύλησης αξίας και κληρονομίας.

9. Η προαγωγή του επιχειρείν και εκπαίδευση της επόμενης γενιάς είναι απαραίτητες δράσεις, ιδίως στην περίπτωση που η οικογένεια αναπτύσσεται γρηγορότερα από την επιχείρηση και το «οικογενειακό δέντρο πρέπει να κλαδευτεί».

10. Η δικτύωση μεταξύ των ιδιοκτητών-διευθυντών οικογενειακών επιχειρήσεων είναι ουσιαστική στη σφυρηλάτηση συνεργασιών και στην ανταλλαγή εμπειριών που αφορούν τον προγραμματισμό για τη συνέχιση των οικογενειακών επιχειρήσεων διά μέσου των γενεών.

11. Τέλος, οι ακαδημαϊκοί και οι φορείς χάραξης επιχειρηματικής πολιτικής μπορούν να διαδραματίσουν ζωτικής σημασίας ρόλο στη δημιουργία παρατηρητηρίου για παρακολούθηση και πολιτικής για στήριξη των ΜΜΕ και οικογενειακών επιχειρήσεων. Η στήριξη αυτή θα βοηθήσει τις μικρομεσαίες παραδοσιακές οικογενειακές επιχειρήσεις να επιζήσουν στο νέο ανταγωνιστικό περιβάλλον και θα τους επιτρέψει να αντιληφθούν τη μακροπρόθεσμη δυναμική ανάπτυξής τους.