Οδοιπορικό στην Τουρκία: Μια συνεχής πορεία αλλαγής

Δύο νέες γυναίκες διασχίζουν την κεντρική πλατεία του Κάισερι μπροστά μας. Η μια με στενό μαύρο παντελόνι, μαύρο πουκάμισο που αφήνει τις γραμμές του σώματός της να φαίνονται καθαρά, τα μαύρα της μακριά μαλλιά κυματίζουν. Η άλλη φοράει κεφαλομάντιλο, ψηλά, κομψά τακούνια και τα ρούχα της είναι σχεδόν όσο στενά όσο και της φίλης της με τα μαύρα μαλλιά. «Πριν από οκτώ-δέκα χρόνια δεν υπήρχε περίπτωση να δεις κάτι τέτοιο, οι κοπέλες δεν κυκλοφορούσαν έτσι. Τα τελευταία χρόνια άρχισαν αυτά. Όπως και στην περίοδο του Ραμαζανιού και της νηστείας. Πριν από λίγα χρόνια όλα τα εστιατόρια, τα καφενεία, τα πάντα έκλειναν τις ώρες της νηστείας και κανείς δεν τολμούσε ούτε τσιγάρο να καπνίσει στον δρόμο. Τώρα πια κάποια εστιατόρια και καφενεία είναι ανοιχτά. Το Κάισερι έχει αλλάξει πολύ και αλλάζει συνέχεια. Ναι, παραμένει πόλη συντηρητικό, αλλά το τι ακριβώς σημαίνει σήμερα ’συντηρητισμός’ έχει επίσης αλλάξει».

Ρουτίνα

Καθόμαστε σε ένα καφενείο πάνω στην κεντρική πλατεία με έναν φίλο μου, γέννημα-θρέμμα της πόλης, που γνωρίζει και καταγράφει τις κοινωνικές δυναμικές εδώ και χρόνια. Από την πλατεία ξεκινούν οι δαίδαλοι της παλιάς σκεπαστής αγοράς του Κάισερι, με διαδρόμους να μυρίζουν φρεσκοκομμένο παστουρμά, με βαριά λαϊκά τραγούδια που μιλάνε για ανεκπλήρωτους έρωτες, με υφάσματα, ρούχα, καπνό και κοσμήματα. Πάνω από τα μισά μαγαζιά, που τις περισσότερες φορές δεν είναι παρά μερικά τετραγωνικά μέτρα σμιλεμένα μέσα στις παλιές γκριζόμαυρες πέτρες της αγοράς, έχουν γυναίκες πωλήτριες. Ασυνήθιστη εικόνα στις περιοχές αυτές πριν από λίγα χρόνια, γυναίκες πωλήτριες στον τόσο αυστηρά συντηρητικό και αντρικό κόσμο της κλειστής αγοράς και των μικροεπιχειρηματιών. Σήμερα, όμως, για τους κατοίκους της πόλης είναι πια ρουτίνα. Η κλειστή αγορά είναι η οικονομική και κοινωνική καρδιά των πόλεων της Ανατολίας, αλλά τα τελευταία είκοσι χρόνια σε ορισμένες πόλεις, με το Κάισερι να είναι μια από τις πιο εμβληματικές, η βιομηχανία και το διεθνές εμπόριο έχουν αλλάξει εντελώς τις οικονομικές και πολιτικές δυναμικές.

Πόλη-σύμβολο

Το Κάισερι είναι η πόλη-σύμβολο της τουρκικής ισλαμικής κοινωνικής και οικονομικής μετάλλαξης που άλλαξε τα πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα της Τουρκίας των τελευταίων δύο, ίσως και παραπάνω, δεκαετιών. Μετάλλαξη που βρίσκεται ακόμα σε πλήρη εξέλιξη, με αυτόν τον χαρακτηριστικό υπόγειο και αργό αλλά ασταμάτητο ρυθμό των εκσυγχρονιστικών δυναμικών στις συντηρητικές κοινωνίες. Οι βαθιές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο οι ισλαμιστές θρησκευτικοί ηγέτες και διανοούμενοι στην Τουρκία έβλεπαν τον κόσμο και τη θέση τους σε αυτόν έβαλαν τις βάσεις για τη σιωπηρή αυτή επανάσταση ήδη από τη δεκαετία του ’50. Βασικό κήρυγμα του ισλαμικού ηγέτη σεΐχ Μεχμέτ Ζαχίντ Κοτκού ήταν ότι οι ισλαμιστές έπρεπε να αποκτήσουν τεχνολογικές γνώσεις, αναπτυσσόμενη οικονομία και βιομηχανοποίηση καθώς μόνο με αυτούς τους τρόπους θα μπορούσαν να αποτινάξουν τον κεμαλικό ζυγό στο εσωτερικό της χώρας και να αποκτήσουν αληθινή ανεξαρτησία και ανωτερότητα απέναντι στη Δύση. Το εμβληματικό σύνθημα του Κοτκού ήταν «Bir lokma, bir hikra, bir Maza»: «Ό,τι χρειάζεται ο άνθρωπος είναι ένα κομμάτι φαγητό, ένα κομμάτι ρούχο και ένα Μάζντα», με το Μάζντα να εκπροσωπεί την τεχνολογία και τη βιομηχανική ανάπτυξη. Ο Κοτκού, που ήταν ωστόσο βαθιά αντιδυτικός, ήταν ο ιδεολογικός εμπνευστής του Τουργκούτ Οζάλ, που έφερε τη φιλελεύθερη οικονομική επανάσταση στην Τουρκία μετά το πραξικόπημα του Εβρέν, αλλά και των ισλαμιστών επιχειρηματιών που αναπτύχθηκαν στην Ανατολία με κέντρο το Κάισερι, τους λεγόμενους «Τίγρεις της Ανατολίας».

Η αρχή

Το 2005, όταν ακόμα η Τουρκία ήταν στην πρώτη περίοδο του ΑΚΡ και οι σχέσεις με την ΕΕ και τη Δύση ήταν σχεδόν ειδυλλιακές και εξαιρετικά ελπιδοφόρες, η οργάνωση «Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία για Σταθερότητα» είχε συντάξει μια εμβληματική τότε έκθεση, στην οποία παρομοίαζε τους «Τίγρεις της Ανατολίας» με τους καλβινιστές. «Μια νέα μορφή ισλάμ αναδεικνύεται εδώ, μια μορφή που είναι υπέρ της επιχειρηματικότητας και της ελεύθερης αγοράς και που ονομάζεται ισλαμικός καλβινισμός», έγραφε τότε η έκθεση. Οι επιχειρηματίες αυτοί είχαν ήδη αναπτύξει εντυπωσιακά τις εργασίες τους πριν την άνοδο του ΑΚΡ στην εξουσία και είχαν ουσιαστικά αποτελέσει μια από τις βασικότερες κοινωνικές αλλά και οικονομικές δυναμικές πίσω από τη διάσπαση του ισλαμικού κινήματος στις αρχές του 2000 και την ανάδειξη του ΑΚΡ ως της μετριοπαθούς και εκσυγχρονιστικής πτέρυγας που τελικά υπερίσχυσε.

Οι «Τίγρεις της Ανατολίας»

Οι «Τίγρεις της Ανατολίας» ανοίχτηκαν στη Δύση, με την οποία ο όγκος συναλλαγών και συνεργασιών ξεπερνά κατά πολύ όλες τις άλλες περιοχές και, σε αντίθεση με τις παλιές οικονομικές ελίτ της Ανατολίας, όπως η οικογένεια Σαμπαντζί που κατάγεται από το Κάισερι αλλά τα μέλη της οποίας εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, έμειναν στην πόλη τους, επένδυσαν εκεί, διατήρησαν και ενίσχυσαν την ισλαμική τους ταυτότητα, αντλώντας την από την Ανατολία και όχι από τον δυτικότροπο κεμαλισμό.

Η αλλαγή

Ωστόσο, μαζί με το «Mazda» -την τεχνολογία δηλαδή-, αλλά κυρίως με την ευημερία, τη μόρφωση, την πρόσβαση στην εξουσία και στο κράτος τα τελευταία χρόνια και το άνοιγμα στον κόσμο, ο συντηρητισμός -ο κοινωνικός ισλαμισμός- αλλάζει, αλλοιώνεται και οι νέες γενιές συντηρητικών θέλουν πλέον να ζουν με τον ίδιο σχεδόν τρόπο όπως ζουν οι δυτικότροποι συνομήλικοί τους.

Οι νέες γενιές

Σε μια πόλη όπως το Κάισερι, με εκατό περίπου χιλιάδες φοιτητές από όλη την Τουρκία, οι δυναμικές αλλαγών είναι ακόμα πιο γρήγορες και τα μέχρι πρότινος ιδεολογικά και κοινωνικά στεγανά ανάμεσα σε «ισλαμιστές» και «κεμαλιστές» στις νέες γενιές έχουν αρχίσει να υποχωρούν στην πράξη στην καθημερινή ζωή. Και αυτό σίγουρα οφείλεται και στα χρόνια της διακυβέρνησης του ΑΚΡ που άνοιξαν τον δρόμο για εκατομμύρια νέους -και κυρίως μαντιλοφορούσες γυναίκες- στα πανεπιστήμια και στον δημόσιο χώρο.

Μακρά διαδικασία

Ορισμένοι ακαδημαϊκοί μιλούν εδώ και χρόνια για μακρά διαδικασία «εκ των έσω εκκοσμίκευσης του ισλάμ» στην Τουρκία, η οποία εξαπλώνεται πια και στη συντηρητική Ανατολία. Και που συνεχίζει την εξέλιξή της παρά την αίσθηση που κυριαρχεί στους πολιτικούς τους αντιπάλους αλλά και σε πολλούς νέους ότι ο Ταγίπ Ερντογάν και οι ηγεσίες του ΑΚΡ καταβάλλουν σήμερα επίμονες προσπάθειες να επαναφέρουν αυτές τις διαχωριστικές γραμμές, την πόλωση και να δημιουργήσουν μια νέα ισλαμιστική «θρησκευόμενη γενιά», όπως έχει επανειλημμένως δηλώσει ο Τούρκος Πρόεδρος.

Χωρίς έλεγχο

Πάντως, μια φίλη μου από το ΑΚΡ που γνωρίζει πολύ καλά τις απόψεις στο κόμμα εκτιμά ότι ο Τούρκος Πρόεδρος και το κόμμα δεν θέλουν να ασκήσουν κοινωνικό ούτε πολιτικό έλεγχο μέσω της θρησκείας, το αντίθετο, προσπαθούν να προωθήσουν ένα καλύτερο επίπεδο γνώσης του ισλάμ το οποίο δεν υπήρχε στις παλαιότερες γενιές, που ερμηνεύουν τη θρησκεία μέσα από ένα κοινωνικό πρίσμα. Και σίγουρα, τονίζει, ο Ταγίπ Ερντογάν δεν θέλει τις γυναίκες κλεισμένες στα σπίτια.

Στις αρχοντικές αρμενικές κατοικίες

Το βράδυ οι φίλοι μου με πάνε στην περιοχή που έχει μετατραπεί στη γειτονιά της μόδας για τους νέους του Κάισερι, κυρίως τους φοιτητές, αλλά όχι μόνο. Η περιοχή λέγεται «οθωμανικά σπίτια», τα οποία είναι παλιές αρχοντικές αρμενικές κατοικίες που αναπαλαιώνονται με πολύ γούστο σε καφέ και ζεστά στέκια μουσικών και νέων και πολλών Αλεβίδων, που ζουν στο Κάισερι και στην περιφέρειά του. Στα σοκάκια κόσμος πολύς, παρέες αγοριών και κοριτσιών, κεφαλομαντιλοφορούσες και μη, αλλά και πολλά ζευγάρια με τις κοπέλες να φοράνε κεφαλομάντιλα και κομψά, στενά ρούχα. «Οι περισσότερες κοπέλες αυτές που βλέπεις λένε ψέματα στους γονείς τους, ότι είναι με φίλες τους, ότι κάνουν εργασίες για το πανεπιστήμιο και άλλες δικαιολογίες. Για να βρεθούν με τους φίλους τους, για να βγουν εδώ και να ζήσουν όπως όλοι οι νέοι στην Ευρώπη, στη Δύση. Και φτάνουν μέχρι και σεξουαλικής σχέσης πριν τον γάμο, όχι όλες φυσικά αλλά πιο πολλές από ό,τι μπορείς να φανταστείς. Συναναστρέφονται όλο και πιο πολύ άλλους νέους που δεν προέρχονται από τον ίδιο χώρο. Και έχουν κουραστεί από την πόλωση και την ένταση που καλλιεργείται», μου λέει ο φίλος μου από το Κάισερι. «Πολλές είναι σήμερα οι συντηρητικές οικογένειες στο Κάισερι αλλά και σε όλη την Τουρκία που δεν θέλουν να στείλουν τα παιδιά τους στα θρησκευτικά σχολεία, τα ιμάμ χατίπ, που η κυβέρνηση πολλαπλασιάζει για να φτιάξει αυτήν τη «θρησκευόμενη γενιά». Ξέρουν ότι το επίπεδο δεν είναι καλό και ότι τα παιδιά τους θα έχουν ακόμα πιο πολλές δυσκολίες να πάνε στο πανεπιστήμιο και να βρουν δουλειά».

Η ανησυχία είναι εμφανής

Σήμερα, στο Κάισερι, όπου το ΑΚΡ βρίσκεται περίπου στο 65%, η πόλη έχει τέσσερις βιομηχανικές ζώνες και χιλιάδες εργάτες. Ωστόσο, η κατάσταση της οικονομίας την τελευταία περίοδο ανησυχεί πολύ. Μιλώντας με εμπόρους στην κλειστή αγορά, η ανησυχία τους για την οικονομία είναι έκδηλη, παρόλο που δεν θέλουν να ανοιχτούν πολύ. «Άλλοι θεωρούν ότι για την οικονομία φταίνε οι ξένοι που εποφθαλμιούν τη χώρα, όπως προσπαθεί να πείσει το επίσημο αφήγημα της κυβέρνησης και του Ταγίπ Ερντογάν, άλλοι, και δεν είναι καθόλου λίγοι, θεωρούν ότι η πολιτική έντασης με το εξωτερικό έχει προκαλέσει μεγάλα προβλήματα στις οικονομικές τους δραστηριότητες. Χωρίς να το λένε ανοιχτά, είναι πολλοί που δεν θέλουν ούτε τον πόλεμο στη Συρία, γιατί βλέπουν ότι έμμεσα πλήττει την οικονομία», μου λέει ένας γνωστός μου που γνωρίζει πολύ καλά το Κάισερι. Τη μέρα που περιδιαβαίνω στο κέντρο της πόλης βρίσκεται στο Κάισερι και ο Ταγίπ Ερντογάν για να εγκαινιάσει ένα νοσοκομείο, εμφανώς πια μέσα στο πλαίσιο της προεκλογικής εκστρατείας καθώς, όπως λένε οι πολιτικοί του αντίπαλοι εδώ, το νοσοκομείο δεν είναι εντελώς έτοιμο και πολλοί κάτοικοι δυσφορούν, γιατί λένε ότι είναι πολύ μακριά από το κέντρο.

Κοινωνική κόπωση

Μιλώντας σε ένα πλήθος, που φαίνεται ότι δεν ήταν τόσο πολύ μεγάλο όσο θα αναμενόταν, κατηγόρησε όσους σκέφτονται να τον ψηφίσουν στις προεδρικές εκλογές αλλά να μην ψηφίσουν το ΑΚΡ για υποκρισία, χρησιμοποιώντας ωστόσο έναν σαφώς ισλαμικό όρο, που ενόχλησε πολλούς ισλαμιστές ψηφοφόρους του. «Στην προεδρία θα εκλεγεί ο Ταγιπ Ερντογάν, αλλά το ενδεχόμενο να μην έχει την πλειοψηφία στην Εθνοσυνέλευση το ΑΚΡ δεν είναι καθόλου μακρινό ή ίσως να είναι οι τελευταίες εκλογές που το ΑΚΡ θα έχει μια οριακή πλειοψηφία, μαζί με το ΜΗΡ. Υπάρχει μια έκδηλη κόπωση στην κοινωνία, σε ορισμένους χώρους των συντηρητικών, στους μορφωμένους νέους, εδώ στο Κάισερι το βλέπουμε, Σήμερα πάντως ακόμα δεν έχουν άλλη επιλογή στην ψήφο τους αλλά αύριο ή μεθαύριο ποιος ξέρει...», λέει ο φίλος μου.

Υπόγειες δυναμικές

Ο Ταγίπ Ερντογάν και οι ακτιβιστές του κόμματος μπορούν να ελέγξουν πολλά, ίσως και με καλές θεωρητικά προθέσεις, όπως εκτιμούν, και μπορούν να ρίξουν και τη σκιά τους σχεδόν παντού. Αλλά φαίνεται ότι δεν μπορούν να ελέγξουν τις υπόγειες δυναμικές που βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη ανάμεσα στους συντηρητικούς νέους, ακόμα και στην καρδιά της συντηρητικής Ανατολίας. Νέες γενιές, που έγιναν αυτό που έγιναν χάρη στα όσα έκανε το ΑΚΡ τα πρώτα χρόνια της εξουσίας του και που σήμερα βρίσκονται εν μέσω μιας αναπόφευκτης αναζήτησης για μια νέα, υβριδική, ταυτότητα μακριά από επιβεβλημένα στεγανά και εύκολα κλισέ. Αναζήτηση που κανείς ακόμα δεν ξέρει που θα καταλήξει, καθώς η Τουρκία ολόκληρη βρίσκεται σήμερα σε μια ολιστική μεταβατική περίοδο, με τον εθνικισμό και τον ορισμό της εθνικής ταυτότητας να αποτελούν τα βασικά «κλειδιά» του μέλλοντος.