Τραυλίζοντας (για) το έθνος - Η Δρ Κωνσταντίνα Ζάνου στον «Π»

Με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά του βιβλίου της Κωνσταντίνας Ζάνου «Τραυλίζοντας το Έθνος: Διεθνικός πατριωτισμός στη Μεσόγειο, 1800-1850» (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια), συζητούμε με τη συγγραφέα -επίκουρη καθηγήτρια Ιταλικής και Μεσογειακής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης- έννοιες όπως έθνος, εθνοτισμός, εθνικισμός, πατριωτισμός, διαφωτισμός, φιλελευθερισμός, διεθνισμός - ποιες από αυτές τις έννοιες τις συναντούμε στον τόπο μας, καθώς και πώς αυτές διαμορφώνονται και εκδηλώνονται μέσα από την ιδιοσυγκρασία και την κουλτούρα των Κυπρίων. Το βιβλίο «Τραυλίζοντας το Έθνος: Διεθνικός πατριωτισμός στη Μεσόγειο, 1800-1850» αφορά την ιστορία μιας γενιάς Επτανήσιων διανοούμενων, δημιουργών και πολιτικών προσωπικοτήτων -από τον Ούγκο Φόσκολο, τον Κάλβο και τον Σολωμό μέχρι τον Καποδίστρια, τον Ανδρέα Μουστοξύδη και τον Νικολό Τομαζέο- οι οποίοι βίωσαν την κατάρρευση της βενετικής πολιτείας και τη διάλυση του κοινού πολιτισμικού και πολιτικού χώρου της Αδριατικής. Επιφανείς μάρτυρες της μακράς μετάβασης από έναν κόσμο αυτοκρατοριών σ’ έναν κόσμο εθνών κρατών συνέβαλαν στην ανάδυση του ελληνικού και του ιταλικού εθνικισμού, διαμορφώνοντας καθοριστικά το λεξιλόγιό τους. Το εν λόγω βιβλίο, της Δρος Ζάνου, έλαβε διεθνή ακαδημαϊκά βραβεία, μεταξύ των οποίων νεοελληνικών, ιταλικών και μεσογειακών σπουδών.

Όπως ένα μωρό

Γιατί τραυλίζοντας το έθνος; Το έθνος συνήθως βροντοφωνάζεται, δεν τραυλίζεται.

Πράγματι, ζούμε σε μια εποχή που το έθνος βροντοφωνάζεται - πολύ ωραία αυτή η μεταφορά. Όχι μόνο βροντοφωνάζεται, αλλά η φωνή του έχει επισκιάσει όλες τις άλλες. Μάλιστα, έχει γίνει πια τόσο δική μας αυτή η φωνή, που δεν γνωρίζουμε άλλη γλώσσα, δεν μπορούμε να ακούσουμε τον εαυτό μας έξω από αυτό. Υπήρχε όμως μια εποχή, αυτήν που περιγράφει το βιβλίο, δηλαδή το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, που η γλώσσα του έθνους ήταν κάτι καινούργιο. Οι άνθρωποι, που πραγματεύεται το βιβλίο, τραύλιζαν τη γλώσσα του έθνους όπως ένα μωρό τραυλίζει τις πρώτες του λέξεις. Αυτή είναι μια μεταφορά που χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι τόσο για να περιγράψουν τη νέα οργάνωση της κοινωνίας σε έθνη όσο και τη δική τους δυσκολία να μιλήσουν την εθνική γλώσσα. Ο Καποδίστριας, για παράδειγμα, ο οποίος όντας μεγαλωμένος στο Ιόνιο είχε λάβει παιδεία ιταλική, φοβόταν να μιλήσει στα ελληνικά, διότι όπως έλεγε «εις αυτό το μέρος νηπιάζω περισσότερον παρά εις κανέν άλλο», ενώ ένα από τα πρώτα Συντάγματα που τέθηκαν σε ισχύ στη Μεσόγειο, το Σύνταγμα της Επτανήσου Πολιτείας του 1803, αναφερόταν στη «νέα νηπιακή ηλικία των λαών».

Περί έθνους

Τι είναι έθνος; Πώς αυτοπροσδιορίζεται κάποιος εθνικά;

Δεν είναι τόσο ξεκάθαρες οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Οι ιστορικοί προσπαθούν ακόμη να κατανοήσουν το φαινόμενο του εθνικισμού. Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι πρόκειται για μια πολύ πρόσφατη ιστορική εξέλιξη, που γεννήθηκε με τις επαναστάσεις του 1778 στην Αμερική και του 1789 στη Γαλλία, και εξαπλώθηκε μέσα από τις ναπολεόντειες κατακτήσεις των αρχών του 19ου αιώνα και τις συνταγματικές επαναστάσεις του 1820-21 στη Μεσόγειο και στη Λατινική Αμερική. Μέχρι εκείνη την εποχή, οι εθνοτικές ταυτότητες δεν είχαν παρά ελάχιστη σημασία για την πολιτική εξουσία. Ο κόσμος ήταν χωρισμένος σε αχανείς αποκεντρωμένες αυτοκρατορίες με πολυεθνοτικό πληθυσμό και ασαφή σύνορα. Την πολιτική εξουσία δεν καθόριζε τόσο η κυριαρχία επί του εδάφους όσο το πρόσωπο του μονάρχη. Από τον 19ο αιώνα και εξής όμως, όταν εγκαθιδρύθηκαν τα πρώτα Συντάγματα, την εξουσία την πήραν στα χέρια τους οι λαοί· κι έτσι η γλωσσική, θρησκευτική και πολιτισμική τους ταυτότητα -δηλαδή η εθνότητά τους- αναδείχθηκε σε ζήτημα μείζονος σημασίας. Ο κόσμος χωρίστηκε σε έθνη κράτη με αυστηρά καθορισμένα εδαφικά σύνορα και ομοιογενείς πληθυσμούς (ή τουλάχιστον που φαντάζονται τους πληθυσμούς τους ως ομοιογενείς). Με λίγα λόγια, όταν έπεσαν οι βασιλιάδες, το έθνος έγινε η νομιμοποιητική αρχή της πολιτικής εξουσίας.

Εθνοτισμός - Εθνικισμός

Ποια είναι η γραμμή που χωρίζει τον εθνοτισμό από τον εθνικισμό;

Ο εθνικισμός διαφέρει από τον εθνοτισμό στο ότι έχει αξιώσεις πολιτικής εξουσίας. Βέβαια, όλα αυτά είναι σχετικά και εξαρτώνται από την οπτική γωνία. Για παράδειγμα, οι Καταλανοί θεωρούν εαυτούς ξεχωριστό έθνος, ενώ οι Ισπανοί τους αναγνωρίζουν μόνο ως μια εθνότητα εντός του ισπανικού έθνους. Το ίδιο συμβαίνει αντίστοιχα και με τους Ουκρανούς και τους Ρώσους. Μέσα στη λογική του εθνικισμού, πετυχημένα έθνη είναι όσα καταφέρνουν να αναγνωριστούν ως τέτοια και να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους ως κράτη. Από την άλλη, πολλές φορές οι κοινωνίες οργανώθηκαν πρώτα σε κράτη και μετά σε έθνη. Αυτή είναι η περίπτωση της Ιταλίας, για παράδειγμα. Είναι επική η φράση του Μάσιμο Ντ’Ατζέλιο, πολιτικού και συγγραφέα, ο οποίος μετά την ενοποίηση της Ιταλίας το 1861 είπε: «Κάναμε την Ιταλία, ας κάνουμε τώρα τους Ιταλούς».

Η πατρίδα εντός μου

Ποια η σχέση εθνικότητας - πατριωτισμού; Το έθνος είναι η πατρίδα του καθενός μας ή πατρίδα και έθνος δεν πρέπει να ταυτίζονται;

Ένα βασικό θέμα του βιβλίου είναι πώς η έννοια της πατρίδας σταδιακά μετατράπηκε από μια πολιτισμική και τοπική κοινότητα σε μια πολιτική και εθνική οντότητα. Δηλαδή, εκεί που η πατρίδα του καθενός ήταν το χωριό ή η πόλη του, οι συγκεκριμένοι άνθρωποι και οι τόποι που ήξερε, σταδιακά η έννοια αυτή άνοιξε για να συμπεριλάβει ένα πιο αφηρημένο σώμα ανθρώπων (π.χ. «τους Έλληνες») και εδαφών (π.χ. «την Ελλάδα»). Είναι ακόμα ένα μυστήριο, πως τόσοι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να θυσιάσουν τη ζωή τους για μια ιδέα τόσο αφηρημένη όπως η «εθνική πατρίδα» και για ανθρώπους -τους «συμπατριώτες» τους- που στην ουσία δεν έχουν γνωρίσει ούτε είναι δυνατόν να γνωρίσουν ποτέ.

Έθνος κράτος - ΕΕ

Στη σημερινή εποχή, ειδικά στον χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει ακόμα σημασία το έθνος; Θα έπρεπε να (μην) έχει;

Το έθνος κράτος είναι δυστυχώς ακόμα η κυρίαρχη μονάδα πολιτικής οργάνωσης. Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της Ευρώπης είναι ότι δεν κατάφερε να καταστήσει την έννοια του έθνους πιο ελαστική και ανοιχτή, τόσο στις προοπτικές ομοσπονδιοποίησης όσο και στη διαπερατότητα των συνόρων γενικότερα. Αντίθετα, η χαλαρότητα των συνόρων εντός της Ευρώπης σήμανε σκληρότητα των συνόρων της απέναντι στον υπόλοιπο κόσμο. Από την άλλη, η ελευθερία διακίνησης εντός δεν επέφερε μια ουσιαστική συγχώνευση των διαφόρων εθνικών συμφερόντων, που παραμένουν ξεχωριστά.

Διεθνικός πατριωτισμός

Πόση αλήθεια υπάρχει στη θέση που λέει ότι ο διεθνιστής είναι ο εχθρός της πατρίδας/έθνους;

Υπάρχουν μέσα στον καθένα μας μικρές και μεγάλες πατρίδες, και η μία δεν ακυρώνει την άλλη. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι η έννοια του «διεθνικού πατριωτισμού» που πραγματεύεται το βιβλίο μου κατέληξε να είναι αντιφατική στην εποχή μας. Δεν ήταν όμως έτσι στην εποχή που περιγράφω. Τα έθνη γεννήθηκαν χέρι-χέρι με το όραμα της ελευθερίας και των συνταγματικών δικαιωμάτων. Επομένως, το έθνος ήταν κάποτε η πιο διεθνική ιδεολογία. Ο εθνικισμός δεν είχε πάρει ακόμα την αποκλειστική, επιθετική και ρατσιστική χροιά που έλαβε αργότερα, αλλά ήταν μια έννοια ανοιχτή και αδελφική. Ο Νικολό Τομαζέο, για παράδειγμα, ένας από τους χαρακτήρες του βιβλίου μου, και αυτό που θα ονομάζαμε «διεθνικός Μεσογειακός πατριώτης», έλεγε ότι όσο πιο πολύ πατριώτης είναι κανείς, τόσο πιο πολύ πρέπει να αγαπάει την ανθρωπότητα στο σύνολό της. Πεποίθησή του ήταν ότι κανένα έθνος δεν είναι ανώτερο από οποιοδήποτε άλλο και ότι το καθένα θα πρέπει να αναπτύσσεται βοηθώντας, στηρίζοντας και σεβόμενο τα άλλα.

Μεσόγειος εν κινήσει

Υπάρχει ένα νήμα που ενώνει τα έθνη της Μεσογείου;

Οι λαοί της Μεσογείου ενώνονται από αυτήν την υδάτινη ήπειρο -τη Μεσόγειο- που βρίσκεται μονίμως εν κινήσει, φέρνοντας ανθρώπους, εμπορεύματα και ιδέες σε διαρκή επαφή και σύγκρουση. Αν κάτι χαρακτηρίζει τη Μεσόγειο και τους πληθυσμούς της είναι αυτή η εγγύτητα που έχει η μία ακτή και ο ένας πολιτισμός από τον άλλο. Είναι επομένως μάταιο να προσπαθούμε να συμπεριφερθούμε στη θάλασσα σαν να είναι χωράφι που το χωρίζουμε - να επιχειρούμε να ανακόψουμε τη ροή της. Το νερό είναι εκεί για να μας θυμίζει την αναπόφευκτη γειτνίαση και συμβίωσή μας με τους άλλους. Μας θυμίζει επίσης πως καμία τοπική ιστορία δεν είναι απαλλαγμένη απ' ό,τι θεωρείται «ξένο».

Ιστορία - Κινητικότητα

Υπάρχει δηλαδή αλληλεπίδραση μεταξύ των εθνών;

Ένα από τα βασικότερα πράγματα που έμαθα ως ιστορικός είναι ότι οι άνθρωποι κινούνται διαρκώς - αυτός είναι και ο βασικός κανόνας της ιστορίας, παρ' όλη τη σύγχρονη αντίληψη που φαντάζεται την ανθρωπότητα ως μια σειρά από κλειστά έθνη κράτη με αμιγείς και σταθερούς πληθυσμούς με μια ιστορική συνέχεια και συνοχή. Αυτό σημαίνει ότι όλες οι τοπικές ιστορίες εμπεριέχουν τις ιστορίες των άλλων. Καμία εθνική ιστορία δεν υπάρχει από μόνη της. Όλη η ιστορία είναι διεθνική.

Όμορφη και παράξενη πατρίδα

Ερωτηθείσα εάν οι Κύπριοι έχουμε έθνος κι εάν τραυλίζουμε το έθνος μας, η Κωνσταντίνα Ζάνου απάντησε πως «η Κύπρος είναι μία από τις παραξενιές της νεωτερικότητας», σημειώνοντας ταυτόχρονα πως «καμία εξίσωση δεν ευοδώθηκε εδώ». «Το ανεξάρτητο κράτος δεν δημιούργησε έθνος», πρόσθεσε. «Οι εθνότητες δεν αναπτύχθηκαν σε ξεχωριστές εθνικότητες και τα ευρύτερα έθνη, που τις διεκδίκησαν ως μέρος τους (δηλαδή η Ελλάδα και η Τουρκία), δεν κατάφεραν να τις ενσωματώσουν. Έτσι, παραμείναμε όλοι να τραυλίζουμε τη μία ή την άλλη διέξοδο. Μετά την ντε φάκτο διαίρεση του νησιού, μάλιστα, ένα επιπλέον παράδοξο προστέθηκε στα προηγούμενα: η πολιτική εξουσία -την οποία πήραν στα χέρια τους οι Ελληνοκύπριοι- διαχωρίστηκε από την εξουσία επί του εδάφους, την οποία πήραν οι Τουρκοκύπριοι. Έδαφος χωρίς αναγνωρισμένη πολιτική εξουσία είναι απλώς χωράφια, ενώ πολιτική εξουσία ανεπηρέαστη από τις εδαφικές απώλειες είναι μια εξουσία δημοκρατικά ελλειμματική και ανοιχτή σε στρεβλώσεις» συμπλήρωσε η ιστορικός.

Παρεξηγημένος Διαφωτισμός

Η Κύπρος τι έχασε που δεν πέρασε από τον Διαφωτισμό;

Υπήρχαν σημαντικές φιγούρες του Διαφωτισμού στην Κύπρο, όπως ο Ιωάννης Καρατζάς και ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός. Νομίζω ο Διαφωτισμός είναι παρεξηγημένο φαινόμενο. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι ήταν ένα κίνημα που αναπτύχθηκε τον 18ο αιώνα, κυρίως εντός της Εκκλησίας, και καλούσε για έναν εξορθολογισμό της πίστης και ανάπτυξη των οριζόντων μέσω της παιδείας. Υπήρξε και μια βερσιόν του Διαφωτισμού πιο ριζοσπαστική και αντιεκκλησιαστική που αναπτύχθηκε κυρίως στη Γαλλία και συνδέθηκε αργότερα με τη Γαλλική Επανάσταση. Όλες όμως οι κοινωνίες φέρουν ψήγματα διαφωτιστικής και αντιδιαφωτιστικής σκέψης. Ακόμα και στη Γαλλία, όπου ο διαχωρισμός κράτους - Εκκλησίας είναι πλήρης, υπάρχουν πολλοί που λόγω της ανόδου της Ακροδεξιάς στη χώρα βλέπουν μια ελλιπή διοχέτευση των διδαγμάτων του Διαφωτισμού. Λέγοντας «Διαφωτισμό» πολλοί εννοούν βέβαια «ορθολογισμό». Δεν ξέρω όμως κατά πόσο είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για να κατανοούμε τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις: οι αποφάσεις που παίρνουν οι άνθρωποι δεν είναι ποτέ απαλλαγμένες από το συναίσθημα.

Πολυεπίπεδες πατρίδες

Έχουμε ξεπεράσει το έθνος κράτος; Καμιά φορά ακούω Λεμεσιανούς ή Παφίτες ή Βαρωσιώτες κ.ά. να μιλούν για την πόλη τους ωσάν να είμαστε ακόμα στην εποχή της πόλης κράτους.

Δεν έχουμε ξεπεράσει το έθνος κράτος, αλλά όπως πάντα τα φαινόμενα είναι πολύπλοκα. Διότι ακόμα και στη νεωτερικότητα οι πατρίδες του καθενός παραμένουν πολυεπίπεδες και εναλλάσσονται αναλόγως με το πού βρίσκεται. Εγώ ας πούμε όταν είμαι στην Καλιφόρνια νιώθω Ευρωπαία, όταν είμαι στη βόρεια Ευρώπη νιώθω Μεσογειακή, όταν είμαι στην Ελλάδα νιώθω Κύπρια, όταν είμαι στη Λεμεσό νιώθω Λευκωσιάτισσα, και όταν είμαι στη Λευκωσία νιώθω Νεοϋορκέζα! Όπως είπα, υπάρχουν μικρές και μεγάλες πατρίδες. Οι τοπικότητες επιμένουν και μάλιστα αναδεικνύονται δυνατότερες με την παγκοσμιοποίηση των κοινωνιών.

Κατακτώντας μέσω προπαγάνδας

Η Ιταλία έχει επίδραση στον εθνοτισμό των Κυπρίων; Η Ρωσία;

Μια βόλτα στην παλιά Λευκωσία ή στην παλιά Αμμόχωστο αρκεί για να μας θυμίσει το βενετικό μας παρελθόν (όπως βεβαίως και το οθωμανικό). Κάποτε, όταν ο κόσμος ήταν ακόμα στραμμένος στη θάλασσα, η Βενετία και τα νησιά της ήταν το κέντρο αναφοράς μας. Στη σύγχρονη εποχή, που ο κόσμος προσανατολίστηκε εκ νέου προς τη στεριά, αναφορά μας έγινε η Ευρώπη και χάσαμε επαφή με τις άλλες ακτές της Μεσογείου. Με τη Ρωσία συμβαίνει ωστόσο το αντίθετο. Στο βιβλίο αναφέρομαι στο μεγαλεπήβολο όραμα της Μεγάλης Αικατερίνης, τσαρίνας της Ρωσίας το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, να καταστήσει τη Ρωσία μια μεσογειακή δύναμη που θα αντικαθιστούσε υποθετικά την «καταρρέουσα» Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το πλάνο αυτό, το οποίο η Ρωσία επιχείρησε υποκινώντας επαναστατικά κινήματα στην περιοχή και κατακτώντας για μια περίοδο κάποια νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, αλλά κυρίως μέσα από τη θρησκευτική προπαγάνδα, απέτυχε βέβαια παταγωδώς. Σήμερα, ωστόσο, βλέπουμε αυτή τη ρωσική πολιτική να επανέρχεται και η Κύπρος αποτελεί το πιο τρανταχτό παράδειγμα. Σκεφτείτε μόνο τις σχέσεις με τη Ρωσία που έχουν αναπτύξει οι Μητροπόλεις Λεμεσού και Ταμασού, και η Μονή Κύκκου, αλλά και γενικότερα την παρουσία του ρωσικού κεφαλαίου στο νησί.

kateliadi@politis.com.cy