Η συγκέντρωση, o ανταγωνισμός και οι αποκλίσεις στα επιτόκια

Η ΕΚΤ προχώρησε στη δέκατη κατά σειρά αύξηση των επιτοκίων της, τα οποία διαμορφώθηκαν στο υψηλότερο επίπεδο από την εισαγωγή του ευρώ.

Όταν ξεκίνησε η άνοδος των επιτοκίων, πριν 14 μήνες, ως φάρμακο (το μόνο) για τον έλεγχο του γενικού επιπέδου των τιμών, είχαμε σχολιάσει ότι πρόκειται για ένα φάρμακο πικρό και δύσκολο στην πολιτική του διαχείριση. Αδειάζει τις τσέπες των καταναλωτών για να περιοριστεί η ζήτηση και η προσφορά με τη σειρά της να οδηγήσει τις τιμές σε χαμηλότερα επίπεδα. Δεν έχουμε χρήματα, ως καταναλωτές, για αγορές και οι επιχειρήσεις ρίχνουν τις τιμές. Αυτή είναι η βασική, απλή, ιδέα πίσω από τη νομισματική πολιτική.

Η μετάδοση της νομισματικής πολιτικής περνά από τον τραπεζικό τομέα, ο οποίος προσαρμόζει την επιτοκιακή του πολιτική στη γραμμή της ΕΚΤ. Στην Κύπρο, οι επιπτώσεις της μετάδοσης αυτής αρχίζουν να γίνονται αισθητές (ακριβότερος δανεισμός) και συνδυάζονται με αυξημένες τιμές στα τρόφιμα και την ενέργεια (ηλεκτρισμός, καύσιμα). Το κοκτέιλ εκρηκτικό.

Μια ματιά στο τι γίνεται στην υπόλοιπη Ευρώπη αποκαλύπτει ότι η μετάδοση της νομισματικής πολιτικής, ως προς το ύψος των δανειστικών και καταθετικών επιτοκίων, δεν είναι ενιαία. Τα στοιχεία που δημοσιεύει η ΕΚΤ δείχνουν ότι στην Κύπρο έχουμε μια σημαντική διαφορά μεταξύ δανειστικών και καταθετικών επιτοκίων.

Πρόσθετα, τα δανειστικά επιτόκια είναι από τα υψηλότερα στην ευρωζώνη και τα καταθετικά από τα χαμηλότερα, όπως παρατηρεί ο καθηγητής χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Κύπρου, Ανδρέας Μιλιδώνης, σε παρουσίασή του με τον τίτλο «Cypriot Banks: Navigating Global Challenges and Future Prospects», η οποία είναι αναρτημένη στον ιστότοπό του (amilidonis.com).

Η διαπίστωση αυτή συνδυάζεται με ένα άλλο εύρημα, την υψηλή συγκέντρωση στον κυπριακό τραπεζικό τομέα. Η ΕΚΤ δημοσιεύει μια σειρά από δείκτες, μεταξύ των οποίων για τον δείκτη συγκέντρωσης Hirschman - Herfindahl Index (ΗΗΙ). Ο HHI για την Κύπρο είναι 2.670, ενώ ο μέσος όρος στην ΕΕ (εκτός της Κύπρου) είναι 1.292, δηλαδή η τραπεζική αγορά της Κύπρου είναι δύο φορές πιο συγκεντρωμένη συγκριτικά με τον μέσο όρο συγκέντρωσης της ΕΕ.

Τον Ιούλιο, η διαφορά μεταξύ του επιτοκιακού κόστους απόκτησης κατοικίας και του κόστους μιας προθεσμιακής κατάθεσης με διάρκεια ένα έτος στην Κύπρο ήταν σχεδόν 4% και στη Γερμανία, που έχει τον χαμηλότερο δείκτη συγκέντρωσης (326), κάτω από 1%.

Τα συγκεντρωτικά στοιχεία του κυπριακού τραπεζικού συστήματος (2022) δείχνουν μια κυριαρχία των δύο βασικών παικτών, της Τράπεζας Κύπρου και της Ελληνικής Τράπεζας, με μερίδιο στα δάνεια 73,21%, το οποίο φτάνει το 85,72% αν προστεθεί και η Eurobank Κύπρου. Ο δείκτης συγκέντρωσης των πέντε μεγάλων τραπεζών (υποθέτοντας ότι συγχωνεύονται Ελληνική Τράπεζα και Eurobank) φτάνει το 97,78%.

Η συγκέντρωση που παρατηρούμε είναι αποτέλεσμα της εξυγίανσης του κυπριακού τραπεζικού συστήματος. Από την αγορά «βγήκαν» Λαϊκή Τράπεζα και Συνεργατισμός. Και η RCB που τερμάτισε τις εργασίες της λόγω των κυρώσεων την ΕΕ στη Ρωσία είχε ένα αξιοσημείωτο 15% της αγοράς. Η συγκέντρωση στους μεγάλους παίκτες συνεχίζεται με την επένδυση της Eurobank στην Ελληνική Τράπεζα.

Τα στοιχεία δείχνουν μια συσχέτιση υψηλού βαθμού συγκέντρωσης και υψηλότερων επιτοκίων. Η ανάλυση στην παρουσίαση του κ. Μιλιδώνη δείχνει συσχέτιση και με την πλεονάζουσα ρευστότητα, αλλά όχι με το ρίσκο που είναι διατεθειμένες να πάρουν οι τράπεζες (σ.σ. με αποτέλεσμα να αυξάνουν τα επιτόκια λόγω κινδύνων που βλέπουν στον δανεισμό) το οποίο δεν διαφέρει σε σχέση με την Ελλάδα και τη Λετονία.

Ταυτόχρονα, στην τραπεζική αγορά υπάρχουν και σημάδια προσπάθειας έντασης του ανταγωνισμού από τους μικρότερους παίκτες να προσφέρουν ανταγωνιστικότερη τιμολόγηση. Για παράδειγμα, βλέπουμε ότι τα σχέδια που έχουν ανακοινώσει οι μικρότερες τράπεζες για τα επιτόκια (πάγωμα δανειστικών, προσφορά υψηλότερων επιτοκίων στις καταθέσεις ακόμη και από το πρώτο ευρώ) δείχνουν ότι υπάρχει διάθεση να κινηθούν πιο επιθετικά.

Η πρόταση των Μιλιδώνη - Ζένιου

Το θέμα της έλλειψης ανταγωνισμού στο κυπριακό τραπεζικό περιβάλλον έθεσαν στις αρχές του μήνα με κοινό τους άρθρο οι καθηγητές χρηματοοικονομικής του Πανεπιστημίου Κύπρου, Ανδρέας Μιλιδώνης και Σταύρος Ζένιος. Στην πρότασή τους για έκδοση ομολόγου που θα απευθύνεται σε φυσικά πρόσωπα ως εναλλακτική επιλογή για τους καταθέτες (απορρίφθηκε από το Υπουργείο Οικονομικών) σχολιάζουν και τη διάσταση του ανταγωνισμού.

«Στις 31/8/23 υποβάλαμε μια πρόταση μαζί με τον συνάδελφο καθηγητή Σταύρο Ζένιο, η οποία στοχεύει στο να προσφέρει εποικοδομητικά στον δημόσιο διάλογο, σχετικά με τη συζήτηση που έχει ξεκινήσει αναφορικά με τη μεγάλη διαφορά που παρατηρείται στην Κύπρο μεταξύ καταθετικών και δανειστικών επιτοκίων», τονίζει στον «Π» ο κ. Μιλιδώνης, και προσθέτει:

«Υπενθυμίζω ότι, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, στην προσπάθειά της να μειώσει τον πληθωρισμό, αύξησε το βασικό επιτόκιο με στόχο, μεταξύ άλλων, να αυξήσει το κόστος δανεισμού για τους δανειολήπτες και ταυτόχρονα, να προσφέρει περισσότερα κίνητρα αποταμίευσης στους καταθέτες. Αυτοί οι δύο μηχανισμοί αναμένεται να περιορίσουν τη ζήτηση και τον πληθωρισμό. Στην Κύπρο παρατηρούμε ότι ο δεύτερος μηχανισμός αποπληθωρισμού, δηλαδή η αύξηση των καταθετικών επιτοκίων, πάσχει κατά πολύ περισσότερο σε σύγκριση με άλλες χώρες της ευρωζώνης. Δύο πιθανές εξηγήσεις για αυτό το γεγονός είναι:

α. η πλεονάζουσα ρευστότητα (ένας από τους λόγους που προβάλλει ο Σύνδεσμος Τραπεζών) και

β. ο μειωμένος ανταγωνισμός στο τραπεζικό σύστημα της Κύπρου».

«Από τα στοιχεία που παραθέτω στην ιστοσελίδα μου», αναφέρει ο κ. Μιλιδώνης, «θα δείτε ότι σε χώρες με παρόμοια πλεονάζουσα ρευστότητα αλλά υψηλότερο ανταγωνισμό (π.χ. Μάλτα) η διαφορά των επιτοκίων είναι χαμηλότερη. Αντίστοιχα, σε χώρες με παρόμοιο χαμηλό ανταγωνισμό, αλλά με χαμηλότερη πλεονάζουσα ρευστότητα (π.χ. Ελλάδα), πάλι η διαφορά στα επιτόκια είναι μικρότερη.

Μέχρι σήμερα, με ελάχιστες μικρές εξαιρέσεις, δεν έχουμε δει ιδιωτικές πρωτοβουλίες να ενθαρρύνουν την αύξηση των καταθετικών επιτοκίων από τις τράπεζες ή άλλων επενδυτικών προϊόντων (π.χ. από επενδυτικές εταιρείες).

Εφόσον απουσιάζουν τέτοιες επιλογές, υποβάλαμε δημόσια μια πρόταση η οποία στοχεύει στη μείωση της πλεονάζουσας ρευστότητας μέσω της προσφοράς υψηλότερων αποδόσεων στους καταθέτες (με περιορισμένο επιπρόσθετο ρίσκο), ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο τον δεύτερο μηχανισμό αποπληθωρισμού της ΕΚΤ. Ταυτόχρονα, δεν προτείναμε αύξηση του δημόσιου χρέους αλλά, ανανέωση του υφιστάμενου ομολόγου που ωριμάζει εντός του 2024, πάντα υπό το φάσμα των παραγόντων που λαμβάνονται υπόψη στη συνετή διαχείριση του δημόσιου χρέους.

Παρόμοιες κινήσεις έγιναν στην Ελλάδα, την Ιταλία, το Βέλγιο και την Πορτογαλία. Μέχρι την προηγούμενη βδομάδα, στην Ελλάδα είδαμε να αναφέρονται αποδόσεις πέραν του 3.5% για έντοκα γραμμάτια 13-52 εβδομάδων. Στο Βέλγιο, η προσφορά μονοετούς ομολόγου ήταν τόσο μεγάλη (υπερκαλύφθηκε τέσσερις φορές και άντλησε 22 δισ. ευρώ), που γίνονται σκέψεις για περιορισμό μελλοντικών εκδόσεων παρόμοιων προϊόντων. Υποστηρίζουμε ότι μια αντίστοιχη κίνηση στην Κύπρο θα ενίσχυε επιπλέον την αποταμιευτική κουλτούρα του πληθυσμού, πιθανόν να ενίσχυε την εμπιστοσύνη των Κυπρίων καταθετών προς τα κυπριακά ομόλογα, και θα προσέφερε ακόμα μια επιλογή στους υφιστάμενους καταθέτες ώστε να ενισχύσουν τη διασπορά (διαφοροποίηση) των αποταμιεύσεών τους».

Ανησυχητική τάση

Ο οικονομολόγος με ειδίκευση στον ανταγωνισμό και ιδρυτής και διευθύνων σύμβουλος της Trojan Economics, Παναγιώτης Αγησιλάου, σχολιάζοντας στον «Π» τη διαφορά δανειστικών και καταθετικών επιτοκίων στην Κύπρο βλέπει έλλειψη ανταγωνισμού και καλεί την Επιτροπή Ανταγωνισμού να παρέμβει.

Ειδικότερα, ο κ. Αγησιλάου αναφέρει ότι «τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας που αφορούν τον Ιούλιο του 2023 αποκαλύπτουν μια πολύ ανησυχητική τάση όσον αφορά τον τραπεζικό τομέα της Κύπρου. Όπως προκύπτει από τα εν λόγω στοιχεία, οι τράπεζες στην Κύπρο απολαμβάνουν το υψηλότερο περιθώριο επιτοκίου (διαφορά μεταξύ των δανειστικών και των καταθετικών επιτοκίων) στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Συγκεκριμένα, το περιθώριο επιτοκίου στην Κύπρο είναι 1,8 μονάδες πιο υψηλό από το μέσο περιθώριο επιτοκίου στην ΕΕ. Σε ποσοστό η διαφορά ανέρχεται σε 88%. Με άλλα λόγια», προσθέτει, «οι τράπεζες που δραστηριοποιούνται στον τραπεζικό τομέα της Κύπρου επιτυγχάνουν περιθώρια επιτοκίου που είναι υψηλότερα κατά 88% από το μέσο περιθώριο επιτοκίου που απολαμβάνουν οι υπόλοιπες τράπεζες στην ΕΕ».

Σύμφωνα με τον κ. Αγησιλάου, «η αναδρομή σε ιστορικά στοιχεία φανερώνει ότι την περίοδο 2007 - 2012, δηλαδή πριν την κατάρρευση της Λαϊκής Τράπεζας, το μέσο περιθώριο επιτοκίου στην Κύπρο ήταν πιο χαμηλό από το μέσο περιθώριο επιτοκίου στην ΕΕ (περίπου 15%). Η σχέση αυτή ανατρέπεται την περίοδο 2013 – 2017, δηλαδή μετά την κατάρρευση της Λαϊκής Τράπεζας, όπου το μέσο περιθώριο επιτοκίου στην Κύπρο γίνεται πιο υψηλό από το μέσο περιθώριο επιτοκίου στην ΕΕ (περίπου 20%)».

«Η τάση αυτή συνεχίζεται την περίοδο 2018 – Ιούλιος 2023, δηλαδή μετά την κατάρρευση, τόσο της Λαϊκής Τράπεζας όσο και του Συνεργατισμού, όπου η διαφορά μεταξύ του μέσου περιθώριο επιτοκίου στην Κύπρο και την ΕΕ εκτινάσσεται στο 61%».

«Κατά την άποψή μου, τα εμπειρικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι η δραματική αλλαγή που επήλθε στη δομή του τραπεζικού τομέα της Κύπρου, αρχικά το 2013 με την κατάρρευση της Λαϊκής Τράπεζας και μετέπειτα το 2018 με την κατάρρευση του Συνεργατισμού, είχαν καθοριστική επίδραση στην ένταση του ανταγωνισμού και κατ’ επέκταση στη συμπεριφορά των τραπεζών. Αυτό εξηγεί και την παρατηρούμενη αλλαγή στη σχέση μεταξύ των περιθωρίων επιτοκίου στην Κύπρο και την ΕΕ, αλλά ενδεχομένως και τη μεγαλύτερη απόκλιση που παρατηρείται μεταξύ αυτών τα τελευταία χρόνια. Οι διαπιστώσεις αυτές είναι πολύ ανησυχητικές και, ενδεχομένως, καθιστούν επιτακτική την αυτεπάγγελτη παρέμβαση της Επιτροπής Προστασίας του Ανταγωνισμού, ως της αρμόδιας αρχής για τη διασφάλιση συνθηκών υγιούς και ανόθευτου ανταγωνισμού καθώς και ανταγωνιστικών δομών αγοράς», καταλήγει.

Υπάρχει ανταγωνισμός

Ο γενικός διευθυντής του Συνδέσμου Τραπεζών Κύπρου, Μιχάλης Καμμάς, σε συνέντευξή του στον «Π», που δημοσιεύτηκε την περασμένη Κυριακή, κλήθηκε να σχολιάσει τα θέματα συγκέντρωσης και ανταγωνισμού, για να σημειώσει ότι δεν υπάρχει κάποια κυπριακή ιδιαιτερότητα.

«Θα πρέπει να είναι απόλυτα ξεκάθαρο ότι η συγκέντρωση μεγάλου μεριδίου αγοράς από λίγες τράπεζες αποτελεί σύνηθες φαινόμενο στις πλείστες χώρες. Δεν είναι, ούτε κυπριακή ιδιαιτερότητα, ούτε αποτελεί κάποια αφύσικη εξαίρεση που καταγράφεται μόνο στην Κύπρο. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο, ο τραπεζικός τομέας, ιδίως στην Ευρώπη, είναι ιδιαίτερα εποπτευόμενος και νομικά ρυθμιζόμενος προς το συμφέρον των καταθετών αλλά και των καταναλωτών», αναφέρει ο κ. Καμμάς.

«Παράλληλα», προσθέτει, «οι εποπτικές αρχές -μέσα από τοποθετήσεις τους τα τελευταία χρόνια- ευνοούν τη δημιουργία μεγαλύτερων τραπεζικών σχημάτων, τη μείωση του κόστους και την αύξηση της παραγωγικότητας, ακριβώς για να διασφαλιστεί η υγεία στον χρηματοπιστωτικό τομέα εντός ενός περιβάλλοντος αυξανόμενων εποπτικών απαιτήσεων, κανονιστικής συμμόρφωσης και σημαντικών αλλαγών στην αγορά. Ταυτόχρονα, ο τραπεζικός τομέας λειτουργεί ανταγωνιστικά και με εναλλακτικούς παρόχους υπηρεσιών, κυρίως στο πεδίο των πληρωμών (FinTechs, πλατφόρμες πληρωμών κ.λπ.). οι οποίοι μάλιστα κερδίζουν μερίδια αγοράς, έχοντας χαμηλότερο κόστος, πιο χαλαρή εποπτεία και έχοντας μεγαλύτερη ευελιξία παροχής υπηρεσιών σε πολλές χώρες. Τα επίσημα στοιχεία της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου δείχνουν ότι σημαντικός αριθμός εταιρειών παροχής υπηρεσιών ηλεκτρονικού χρήματος και πληρωμών δραστηριοποιούνται στην Κύπρο. Όλες αυτές οι εταιρείες και πολλές ακόμη από όλη την Ευρώπη παρέχουν υπηρεσίες οι οποίες για χρόνια αποτελούσαν μέρος των τραπεζικών εργασιών αποκλειστικά, γεγονός που ενισχύει, και μάλιστα σημαντικά, τον ανταγωνισμό στην αγορά προς όφελος, βεβαίως, των πολιτών», κατέληξε.

Info

Ο δείκτης Hirschman - Herfindahl Index

Το πλεονέκτημα του εν λόγω δείκτη είναι ότι δεν λαμβάνει υπόψη μόνο τον αριθμό των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στην αγορά αλλά και την ανισότητα στην κατανομή των μεριδίων τους. Ο δείκτης ΗΗΙ χρησιμοποιείται ευρέως σε υποθέσεις ανταγωνισμού (συμπεριλαμβανομένων εξαγορών / συγχωνεύσεων επιχειρήσεων) και σε περιπτώσεις επιβολής ρυθμιστικών μέτρων σε αγορές υπό καθεστώς ρύθμισης (π.χ. ηλεκτρική ενέργεια).

Ο Παναγιώτης Αγησιλάου εξηγεί στον «Π» ότι βάσει της οικονομικής θεωρίας, ο βαθμός συγκέντρωσης της αγοράς παρέχει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τη δομή της αγοράς και την επιρροή της στο επίπεδο του ανταγωνισμού. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την Διαρθρωτική Σχολή Σκέψης / Σχολή του Harvard θεωρείται ότι η δομή της αγοράς, όπως αντανακλάται στον βαθμό συγκέντρωσης, επηρεάζει τη συμπεριφορά των επιχειρήσεων (π.χ. τιμολόγηση) και την απόδοση λειτουργίας της αγοράς (π.χ. κερδοφορία, ευημερία καταναλωτή). Αυτή η σχέση είναι γνωστή στη βιβλιογραφία και ως Παράδειγμα Δομή - Συμπεριφορά - Απόδοση. Γενικά, όσο αυξάνεται ο βαθμός συγκέντρωσης μιας αγοράς θεωρείται ότι περιορίζεται το επίπεδο του ανταγωνισμού με δυσμενή αποτελέσματα για την ευημερία των καταναλωτών.