«Ζούμε σε κοινωνίες με φοβερές ανισότητες»: Ψυχολόγος μιλάει για το bullying στα σχολεία

Η Μαρία Παναγοπούλου έχει σπουδάσει Ψυχολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα και έχει ολοκληρώσει τις μεταπτυχιακές σπουδές της στην Αντιμετώπιση του Πόνου στο εργαστήριο Ιατρικής Ψυχολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Στην παρούσα φάση εκπαιδεύεται στη Συστημική Συμβουλευτική και Ψυχοθεραπεία. Η στήλη την ευχαριστεί εγκαρδίως για την ανταπόκρισή της σε ένα θέμα που κατά καιρούς μας απασχόλησε και θα συνεχίσει να μας απασχολεί.

Είναι κατά τη γνώμη σου ανησυχητική η κατάσταση με το bullying στα κυπριακά σχολεία σήμερα;

Θα ξεκινήσω από την πρώτη σκέψη που μου έρχεται στο μυαλό όταν ακούω τη λέξη bullying και θα προσπαθήσω να σου μεταφέρω κάποιους από τους προβληματισμούς μου. Η πρώτη μου σκέψη είναι ότι τίποτα δεν είναι τρομερά ανησυχητικό και ούτε τα σύγχρονα σχολεία είναι ζούγκλα. Ούτε φυσικά όλα είναι τέλεια. Αυτός ο κόσμος δεν είναι αγγελικά πλασμένος, άρα ούτε και το σχολείο. Ο σχολικός εκφοβισμός δεν είναι κάτι καινούργιο. Έχει γίνει πιο συχνή η αναφορά σ’ αυτόν τα τελευταία χρόνια αλλά στην πραγματικότητα υπήρχε στη σχολική ζωή. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι δεν νιώθω συμπόνοια ή ότι δεν συμμερίζομαι την οδύνη που προκαλεί αυτή η διαδικασία. Αντιθέτως, επειδή τη συμμερίζομαι, η έμφασή μου είναι στραμμένη στην αναζήτηση εκείνων των πραγμάτων που ενδυναμώνουν τους ανθρώπους, που τους θέτουν ως ικανούς να λύσουν τα προβλήματά τους, που τους βλέπουν όχι μόνο ως θύματα του προβλήματος αλλά και ως δράστες της λύσης. Οπότε, θέλει μια προσοχή από τους επαγγελματίες να συνεισφέρουν όσο το δυνατόν λιγότερο στην κοινωνική κατασκευή μιας ακόμη διαταραχής. Όπως θέλει προσοχή και ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται τα εργαλεία της ατομικής ψυχολογίας για την προσέγγιση των κοινωνικών φαινομένων. Για να ξαναπιάσω το νήμα της ερώτησης νομίζω ότι το κυπριακό σχολείο σήμερα έχει όλες τις δυνατότητες (ικανούς εκπαιδευτικούς, άρτια εκπαιδευμένους και έμπειρους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, γονείς που -στη συντριπτική τους πλειονότητα- νοιάζονται για τα παιδιά τους) να διαχειριστεί τέτοια ζητήματα. Έχει δηλαδή τα εφόδια για να καταφέρει να αλλάξει τα δεδομένα και να μειώσει τα περιστατικά εκφοβισμού, παρόλο που δεν φαίνεται να το πετυχαίνει πάντα. Η αίσθησή μου είναι ότι θα πρέπει να αλλάξει ο τρόπος που προσεγγίζουμε το bullying…

Έχουμε κάποια μετρήσιμα δεδομένα συχνότητας του φαινομένου πάνω στα οποία βασιζόμαστε;

Η διεθνής βιβλιογραφία είναι πλούσια σε επιστημονικές δουλειές που ασχολούνται με το bullying. Τώρα σε σχέση με τα μετρήσιμα δεδομένα, υπάρχουν δεδομένα από όλους σχεδόν τους κλάδους που μελετούν τη σχολική ζωή (παιδαγωγικές σχολές, ψυχολογία και συμβουλευτική, κοινωνική εργασία κ.λπ.), ωστόσο ακόμα και εδώ χρειάζεται προσοχή. Χρειάζεται να διαβάζουμε τα αποτελέσματα και να λαμβάνουμε υπόψη το πλαίσιο που πραγματοποιείται μια μελέτη, τι μετρά, ποια ερωτήματα διερευνά, με ποια μεθοδολογία και με ποιους περιορισμούς και ότι πραγματοποιείται σε μια ορισμένη χρονική συγκυρία. Να διαβάζουμε πέρα από τα δεδομένα, πιο συνθετικά και πιο ολιστικά έχοντας στο μυαλό μας ότι κάθε φορά ερχόμαστε σε επαφή με μια οπτική της πραγματικότητας και όχι με θέσφατα και απόλυτες αλήθειες.

Ποιες συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη του bullying;

Ζούμε σε κοινωνίες με φοβερές ανισότητες και άρα ασυμμετρίες εξουσίας. Το σχολείο είναι ένας καθρέφτης της κοινωνίας και μέσα του μεταφέρονται όλοι οι όροι που συναντάμε στην ευρύτερη κοινωνία, δεν ζουν στη γυάλα τα παιδιά και οι έφηβοι… Υπάρχουν σίγουρα συνθήκες και πλαίσια που δεν ευνοούν τέτοια φαινόμενα. Όσες φορές έχω δουλέψει με εκπαιδευτικούς -ακόμα και σε δύσκολα πλαίσια- πολύ συχνά αναφέρονται σε πρωτοβουλίες, δράσεις ή σε ιδέες που έχουν εφαρμόσει στην πορεία της επαγγελματικής τους ζωής οι οποίες ήταν αποτελεσματικές, επιτυχημένες και είχαν θετική ανατροφοδότηση από τους μαθητές/τριες. Οπότε, μπορεί να ξεκινήσουμε από αυτό το σημείο, σε ποιες συνθήκες δεν έχουμε τέτοια περιστατικά ή στο τι είναι αυτό που κάνει ένας εκπαιδευτικός και μπορεί να αλλάξει την επικοινωνία… Ή τι είναι αυτό που αν δεν υπάρχει/αν εξαλειφθεί, θα μειώσει μια υφέρπουσα ένταση…

Γίνονται οποιεσδήποτε ενέργειες για αντιμετώπισή του από πλευράς των ακαδημαϊκών, ψυχολόγων, συμβούλων κ.λπ.;

Σίγουρα πρόκειται για ένα θέμα που είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Όπως σου είπα και πριν στην Κύπρο υπάρχουν πολλοί έμπειροι σχολικοί/εκπαιδευτικοί ψυχολόγοι, σύμβουλοι… που δουλεύουν με αυτά τα θέματα, είτε στα ιδιωτικά γραφεία είτε σε κυβερνητικές θέσεις. Λειτουργούν τμήματα ψυχολογίας και μεταπτυχιακά προγράμματα στα πανεπιστήμια. Υπάρχει υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης και κατάρτισης από τους επαγγελματίες. Γίνονται συχνά-πυκνά διάφορα σεμινάρια, ομάδες γονέων και πάρα πολλές πρωτοβουλίες φορέων.

Ποιος τύπος ή και φύλο μαθητή είναι πιο ευάλωτα στο bullying;

Αν πας και γκουγκλάρεις θα δεις ότι υπάρχουν διάφορες τυπολογίες χαρακτηριστικών που περιγράφουν τους θύτες και τα θύματα. Επειδή μιλάμε όμως για παιδιά και για έφηβους (όχι ότι δεν ισχύει και για τους ενήλικες) καλύτερα να μιλάμε για συμπεριφορές και όχι για παγιωμένες ιδιότητες. Η συμπεριφορά αλλάζει, ή ιδιότητα όμως; Φαντάσου να είσαι ένας έφηβος που οι άλλοι σου βάζουν την ταμπέλα του αδύναμου αφού οι ειδικοί λένε ότι τα θύματα έχουν τα δικά σου χαρακτηριστικά κ.λπ., πώς νιώθεις; Πώς οργανώνεις τη ζωή σου; Οι ειδικοί χρησιμοποιούν αυτές τις τυπολογίες για λόγους πρακτικούς, για να συνεννοούνται, για να μπορούν να χρησιμοποιούν κοινούς ορισμούς, ωστόσο η πραγματική ζωή είναι πιο πολύπλοκη…

Μπαίνοντας στη θέση ενός γονιού ή εκπαιδευτικού που βλέπει ένα παιδί να υφίσταται εκφοβισμό εννοείται ότι κατανοώ την αγωνία του και φυσικά την οδύνη του παιδιού. Ωστόσο, εδώ χρειάζεται μια στάση ενδυνάμωσης προς το παιδί. Να καθησυχαστεί το παιδί και να του συμπεριφερθεί ο περίγυρός του ως άνθρωπο ικανό να βρει μια λύση, να διαχειριστεί τη δυσκολία του, εννοείται με την υποστήριξή μας. Ο πανικός και η περαιτέρω αποδυνάμωση του παιδιού σίγουρα δεν βοηθούν. Επίσης, είναι χρήσιμη η εμπλοκή και των υπόλοιπων μελών της σχολικής κοινότητας ώστε προτείνοντας, συζητώντας και δοκιμάζοντας να κατασκευάσουν μαζί μια άλλη συνθήκη. Σ’ αυτό το σημείο η συμμετοχή των ειδικών μπορεί να είναι χρήσιμη. Στο να αξιοποιήσουν την εμπειρία τους, τις επαγγελματικές δεξιότητες και τη γνώση και να γίνουν διευκολυντές της διαδικασίας και όχι οι παντογνώστες που δίνουν έτοιμες λύσεις. Αυτό εννοώ ενδυνάμωση, την προσέγγιση δηλαδή, που αντιμετωπίζει τους ανθρώπους ως ικανούς να χειρίζονται τις δυσκολίες της ζωής και να αλλάζουν όταν χρειάζεται. Είναι μια οπτική, όχι μια συνταγή.

Ποιος κατά τη γνώμη σου είναι ο καλύτερος δρόμος πρόληψης;

Κατ' αρχάς να αλλάξουμε την αφήγηση. Να αλλάξουμε την οπτική μας στην προσέγγιση του θέματος και αντί να επικεντρωνόμαστε στην αναλυτική περιγραφή του προβλήματος, στην αναζήτηση διαγνώσεων, στην αντιμετώπιση του ζητήματος μόνο με όρους ατομικούς και με όρους αδυναμίας και ελλείμματος… να δούμε το bullying στο πλαίσιο που συμβαίνει. Να προσεγγίσουμε το θέμα μέσα από μια σχεσιακή λογική. Και τι εννοώ με αυτό… Η σχολική βία δεν εκδηλώνεται ανάμεσα σε δύο μεμονωμένα άτομα αλλά αντίθετα συμμετέχουν ολόκληρα συστήματα που καθορίζουν τι θα συμβεί με τη στάση τους (συμμαθητές, γονείς, εκπαιδευτικοί). Άρα, πιστεύω ότι θα πρέπει να ξεκινήσουμε από τον δημόσιο διάλογο και να περάσουμε από την κοινωνική κατασκευή της διαταραχής στην αναζήτηση και κατασκευή των δυνατοτήτων και των λύσεων που διαθέτει το σχολείο ως σύστημα. Τόσο οι ενήλικες όσο και τα παιδιά έχουν στο οπλοστάσιό τους επιτυχημένες εμπειρίες αντιμετώπισης των δυσκολιών της ζωής, άρα να ψάχνουμε να βρούμε τα αποθέματα και τις δυνατότητες των ανθρώπων και τις συνθήκες που τις ευνοούν. Τέλος, σε σχέση με την ίδια τη σχολική κοινότητα θα πρέπει να γίνει ξεκάθαρο και να αξιοποιηθεί από τις πρωτοβουλίες πρόληψης ότι όλα τα μέλη της συμμετέχουν (ηθελημένα ή όχι) μέσω της δράσης αλλά και των σχέσεων στην παραγωγή, διατήρηση και εξάλειψη των προβλημάτων όπως είναι ο σχολικός εκφοβισμός. Η καθεμία και ο καθένας μας έχουμε μερίδιο ευθύνης στο να συμβάλουμε στις λύσεις.