Το Κίεβο βγάζει επίσκοπο και η ψήφος Αρχιεπίσκοπο - Η ιστορική διάσταση του ουκρανικού εκκλησιαστικού ζητήματος και ο ρόλος της Μόσχας

Οι αρχιεπισκοπικές εκλογές, στις 18 Δεκεμβρίου, διεξάγονται στη σκιά της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, αλλά και της κρίσης που δημιούργησε η αναγνώριση του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ουκρανίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ουσιαστικά, η Ιερά Σύνοδος και οι υποψήφιοι έχουν χωριστεί σε δύο ομάδες οι οποίες καθορίζονται από τη στάση που κράτησαν οι επίσκοποι απέναντι στην υπόθεση της Ουκρανίας.

Επειδή η υπόθεση αυτή έχει πέραν της θρησκευτικής και σαφή πολιτική διάσταση επιδεικνύεται ιδιαίτερο ενδιαφέρον και από τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ, της Ελλάδας και της Ρωσίας, καθώς το πρόσωπο του νέου Αρχιεπισκόπου θα καθορίσει και την πορεία της Εκκλησίας της Κύπρου έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Πατριαρχείου Μόσχας.

Εκ των πραγμάτων στις εκλογές συγκρούονται οι δύο τάσεις, με τη μία να την εκπροσωπούν κυρίως οι μητροπολίτες Λεμεσού και Ταμασού και την άλλη οι μητροπολίτες Πάφου και Κωνσταντίας Αμμοχώστου. Οι υπόλοιποι υποψήφιοι αν και έχουν λάβει θέση για το Ουκρανικό, φαίνεται να έχουν λιγότερες πιθανότητες εκλογής τους στο «τριπρόσωπο». Ιδιαίτερη περίπτωση είναι αυτή του μητροπολίτη Μόρφου Νεόφυτου, ο οποίος έχει διαφωνήσει με την αναγνώριση της Εκκλησίας της Ουκρανίας, αλλά δεν έχει σχέσεις με το Πατριαρχείο Μόσχας και επιχειρεί να αντλήσει ψήφους από το αντιεμβολιαστικό κίνημα και τους οπαδούς των θεωριών συνωμοσίας.

Περίπλοκη κατάσταση

Οι μητροπολίτες που είχαν διαφωνήσει με το Οικουμενικό Πατριαρχείο στο Ουκρανικό επέμειναν στην αναγνώριση του μητροπολίτη Ονούφριου ως νόμιμου προκαθημένου της Εκκλησίας της Ουκρανίας υπό το Πατριαρχείο Μόσχας. Ωστόσο, μετά τη ρωσική εισβολή ο Ονούφριος διέκοψε τις σχέσεις του με τη Μόσχα αλλά δεν αποκατέστησε και τις σχέσεις του με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ως εκ τούτου, είναι μετέωρος και λειτουργεί έξω από οποιοδήποτε πλαίσιο από το οποίο θα μπορούσε να αντλήσει νομιμότητα. Αν η μειοψηφία της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Κύπρου επιμένει στην αναγνώριση του Ονούφριου, αυτό σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζει τη δικαιοδοσία της Μόσχας στην Ουκρανία. Από την άλλη, είναι τουλάχιστον παράδοξο να επιμένουν Κύπριοι επίσκοποι στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Μόσχας επί των Ουκρανών ορθοδόξων, οι οποίοι δέχονται επίθεση από τη Ρωσία και μάλιστα με τις ευλογίες του Ρώσου Πατριάρχη Κύριλλου. Ως μοναδική διέξοδος στο πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί είναι η εξεύρεση τρόπου που θα συνενώσει την ορθόδοξη κοινότητα της Ουκρανίας υπό μία Εκκλησία, η οποία θα αναγνωρίζεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Αυτό σημαίνει πως ο Ονούφριος θα πρέπει να αποδεχθεί ως προκαθήμενο τον μητροπολίτη Επιφάνιο, ο οποίος αναγνωρίζεται ως νόμιμος μητροπολίτης Κίεβου και πάσης Ουκρανίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, την Εκκλησία της Ελλάδας και την Εκκλησία της Κύπρου.

Στην Ουκρανία υπάρχει όμως ακόμη μη αναγνωρισμένη ορθόδοξη Εκκλησία, αυτή του λεγόμενου Πατριαρχείου Ουκρανίας υπό τον «Πατριάρχη» Φιλάρετο που δεν αναγνωρίζεται ούτε από τη Μόσχα ούτε από το Φανάρι.

Πολλούς αιώνες πίσω

Η πρωτεύουσα της Ουκρανίας, το Κίεβο, αποτελούσε εδώ και αιώνες το κέντρο της σλαβικής - ρωσικής Ορθοδοξίας. Εκεί βρισκόταν και το πρώτο σλαβικό Πατριαρχείο. Ο πρίγκιπας του Κιέβου Βλαδίμηρος είχε ασπαστεί τον χριστιανισμό και είχε βαφτιστεί στη Χερσόνησο της Κριμαίας, όπου παντρεύτηκε την Άννα την Πορφυρογέννητη, αδελφή του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου. Το 988 έγινε μαζική βάφτιση των Ρως στον ποταμό Δνείπερο που διασχίζει την Ουκρανία και θεωρείται η στιγμή-ορόσημο του εκχριστιανισμού των Σλάβων. Οι συνεχείς επιδρομές των Μογγόλων τους αιώνες που ακολούθησαν επέβαλαν τη μετακίνηση του Πατριαρχείου από το Κίεβο στη Μόσχα, αλλά ο μητροπολίτης διατηρούσε τον τίτλο «Μητροπολίτης Κιέβου και πασών των Ρως». Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 από τους Οθωμανούς οδήγησε σε περιπέτειες και το Οικουμενικό Πατριαρχείο το οποίο λειτουργούσε σε πλήρως εχθρικό περιβάλλον.

Αυτοκεφαλία με απάτη

Κατά την Τουρκοκρατία, οι Ρώσοι εκμεταλλευόμενοι την κατάσταση επιχείρησαν να πάρουν τα ηνία της Ορθοδοξίας προωθώντας την ιδέα της «Τρίτης Ρώμης». Το 1687, το Πατριαρχείο Μόσχας, αγνοώντας το Οικουμενικό Πατριαρχείο, έθεσε υπό τον έλεγχό του την Ουκρανία, εκβιάζοντας τον τότε Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως με εγκατάλειψή του στους Τούρκους, με τους οποίους η Ρωσία είχε συνάψει ειρήνη. Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Διονύσιος Δ' Μουσελίμης, κάτω από τις πιέσεις των Οθωμανών αναγκάστηκε να επικυρώσει την εκλογή του μητροπολίτη Κιέβου Γεδεών από τον Πατριάρχη Μόσχας Ιωακείμ. Ωστόσο, εκείνο το γράμμα δεν καταγράφηκε ποτέ ως «κανονική συνοδική πράξη» και δεν περιέχεται στον «πατριαρχικό κώδικα», κάτι που δεν φαίνεται να απασχολεί σήμερα τους Κύπριους ιεράρχες ως προς την «κανονικότητα». Λέγεται ότι το γράμμα απέσπασε ο τότε πρέσβης της Ρωσίας Νικίτα Αλεξέγιεβ δίνοντας 120 δέρματα και 2.000 χρυσά νομίσματα. Το 1687, η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου καθαιρεί τον Πατριάρχη Διονύσιο με την κατηγορία της δωροδοκίας και αναιρεί την υπαγωγή του Κιέβου στο Πατριαρχείο Μόσχας. Ωστόσο, παραχωρήθηκε στη Μόσχα το δικαίωμα να ορίζει μητροπολίτη Κιέβου, αλλά η Ουκρανία παρέμεινε υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Υπήρξε δηλαδή εκχώρηση, αλλά όχι παραχώρηση της Ουκρανίας στο Πατριαρχείο Μόσχας.

Ρωσικός ιμπεριαλισμός

Στη Ρωσία, είτε την περίοδο των Τσάρων είτε την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, η Ορθόδοξη Εκκλησία βρισκόταν μονίμως στην υπηρεσία του κράτους, προωθώντας τον πανρωσισμό. Μάλιστα, την περίοδο 1917-1989 οι εκάστοτε Πατριάρχες διατηρούσαν σχέσεις συνεργασίας με τις μυστικές υπηρεσίες της ΕΣΣΔ. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα, με το Κρεμλίνο να ασκεί εξωτερική πολιτική, κυρίως στα Βαλκάνια, μέσω της Ορθοδοξίας και με τον Πατριάρχη Κύριλλο πλήρως ταυτισμένο με τον Πρόεδρο Πούτιν. Το Πατριαρχείο Μόσχας ασκεί παραδοσιακά επεκτατική πολιτική έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου, με στόχο την ενίσχυση της επιρροής στο σύνολο των ορθοδόξων, με τη χρήση του επιχειρήματος ότι αποτελεί τη μεγαλύτερη πληθυσμιακά Ορθόδοξη Εκκλησία. Είναι χαρακτηριστικό στοιχείο πως όπου ασκούσε επεκτατική πολιτική το ρωσικό - σοβιετικό κράτος ακολουθούσε και η Ρωσική Εκκλησία, θέτοντας υπό τη δικαιοδοσία της τις αντίστοιχες περιοχές. Τέτοια παραδείγματα ήταν η Γεωργία με την κατάργηση της τοπικής Εκκλησίας και την υπαγωγή της στο Πατριαρχείο Μόσχας, η Εσθονία και η Βεσσαραβία (έδαφος της Μολδαβίας κατεχόμενο από τους Ρώσους). Σε όλες τις περιπτώσεις η λειτουργία στους ναούς γινόταν στη ρωσική γλώσσα, κάτι που εξυπηρετούσε τον πανρωσισμό και εφαρμόστηκε και από το κράτος κατά την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης. Το τελευταίο δείγμα επεκτατισμού είναι η δημιουργία ρωσικής Εξαρχίας στην Αφρική, όπου αποτελεί έδαφος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας. Όσο για την Ουκρανία, ο Πατριάρχης Μόσχας ενεργώντας ως «στρατηγός» του Πούτιν «ευλόγησε» την εισβολή και την επίθεση εναντίον ορθοδόξων οι οποίοι υποτίθεται βρισκόντουσαν υπό την προστασία του.

Μάχη ανεξαρτησίας

Οι Ουκρανοί, μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, απαιτούσαν την ανεξαρτησία της Εκκλησίας τους από τη Μόσχα και την επιστροφή τους στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Το αίτημα δεν είχε θεωρηθεί ώριμο για ικανοποίηση καθώς είχε προκύψει το θέμα της Εσθονίας, για το οποίο ο τότε Πατριάρχης Μόσχας Αλέξιος είχε και πάλι διακόψει τις σχέσεις με την Κωνσταντινούπολη, αντιδρώντας στην ανεξαρτησία της εσθονικής Εκκλησίας. Ωστόσο, τα γεγονότα του 2014, με την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία και την προσπάθεια των ρωσόφωνων της ανατολικής Ουκρανίας να αποσχιστούν, με την οικονομική -και όχι μόνο- βοήθεια της Μόσχας, επανέφεραν επιτακτικά το θέμα της ανεξαρτησίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας. Το Κίεβο θεωρούσε, και όχι αδίκως, πως το Πατριαρχείο Μόσχας λειτουργούσε υπονομευτικά στο έδαφος της Ουκρανίας προωθώντας τις αποσχιστικές τάσεις. Υπήρξαν μάλιστα περιπτώσεις που ιερείς του Πατριαρχείου Μόσχας αρνήθηκαν να κηδέψουν Ουκρανούς νεκρούς των μαχών στο Ντονέτσκ. Επίσης, τα σημαντικότερα μοναστήρια στην Ουκρανία ελέγχονταν από το Πατριαρχείο Μόσχας, κάτι που το Κίεβο σταδιακά αλλάζει και τα προσκυνήματα αυτά τίθενται υπό τη δικαιοδοσία της Αυτοκέφαλης Ουκρανικής Εκκλησίας.